Eenzaam Avontuur’ van Anna Blaman was de klassieke selectie van de Boekgrrls voor maart 1999. De maand was nog geen week oud of de eerste reactie kwam al op de lijst:
"Eenzaam avontuur - met spijt leg ik het boek terug. Ik weet- het moet een goed boek zijn. Maar het wil me niet lukken om me op het verhaal te concentreren. Niet nu -later misschien. Anna Blaman – ik kan haar naam maar niet vergeten. Ik weet dat ik ooit iets van haar had gelezen wat grote indruk op me had gemaakt. Was het `Vrouw en vriend `? Misschien. Onrustig begin ik midden in de nacht mijn boekenkast te doorvorsen. Op de onderste plank, bedekt door een laagje stof (schande) , vind ik het dan . Anna Blaman- De verhalen, Meulenhoff. Al lezend raak ik dieper en dieper in de ban ( germanisme, maar ik vind het zo mooi en treffend) van haar werk. In het verhaal `Sterven` kom ik het woord `prinsheerlijk` tegen. ( Opeens weet ik, dat ik een verzameling zal beginnen van mooie woorden en uitdrukkingen. Ik had al eerder met deze gedachte gespeeld, toen ik `De wetten `van Connie Palmen las.) Prinsheerlijk - kan er een beter contrast voor dit verhaal bestaan? De realiteit: een nacht in een ziekenzaal met als hoofdfiguur een jongen van 18 die de volgende dag een ernstige maagoperatie zal ondergaan. Geboeid begeleid ik deze jongen, hoor me zijn herinneringen aan en volg zijn filosofische gedachtegangen. Zuchtig naar meer begin ik aan een tweede verhaal: Singeldrama. Opnieuw raak ik in de ban van Anna Blaman`s poëtische schrijfstijl. ` Het leven was een slechte minnaar geweest, een impotenteling, een stiekemerd, die haar vouwen kneep in de hals en een spinneweb van rimpels om de ogen - en dat was al.` Wat een prachtige omschrijving!!! Ook zonder details zie ik de hoofdpersoon, Anna van Putteren duidelijk voor me. Een stuk verder blijf ik hangen bij de zin: `ze mag nu enkel dame zijn. De vrouw alleen verbloedt en sterft.` Onwillekeurig word ik me bewust van de veranderingen in onze maatschappij. (uitgave singeldrama 1939) Ik moet aan de discussies over beleefdheid denken. `U` voor het respect, de afstand, de eenzaamheid? Waarom lukt het me niet, om mensen die ik met U aanspreek spontaan op te bellen? Ik vergeet de tijd en lees verder, geboeid, gefascineerd, met een gevoel , dat ik bijna verliefdheid zou noemen. In de verte hoor ik de kerkklok slaan. Vier uur. Ik hoop, dat ik morgen een iets minder boeiend boek zal tegenkomen."
Zo’n beschrijving bracht anderen tot wanhoop:
"Knip, sorry het is een prachtig verhaal, zucht en ik ben al verslaafd aan lezen, waarom doe je me dit aan, ik ben geneigd om naar de boekwinkel te rennen, oh nee, ze zien me al weer aankomen :-). Waar ik nu heel erg nieuwsgierig naar ben is of je Eenzaam Avontuur ook bent gaan lezen, het is immers al later?"
Het antwoord per omgaande:
"Eenzaam Avontuur moet wachten. Het zal moeilijk genoeg zijn om nu een ander boek te lezen. Een goed verhaal voelt als een eigen belevenis. Ik word er droevig, woedend, sterk of ontroerd van. Dat moet ik soms eerst verwerken. "
De een haalde Blaman van de onderste plank, de ander moest de lange trap uit de kelder halen om het boek van de bovenste plank te halen. Nee, ze is geen dagelijkse en actuele kost.
"Ik las Blaman toen ik 16-18 was. Precies dat gevoel, bij ieder werk. Als bij geen andere auteur. Toen ik voor de zoveelste maal haar eenzaam avontuur had opgezocht, stierf zij. Ze was authentiek, taalfijngevoelig en origineel. Dat blijft, ondanks dat haar tijden zijn vervlogen. Ondanks dat het letterkundig museum haar geen plaats schonk. haar avontuur blijft, maar eenzaam."
De grote stilte trad in. Alles passeerde de boekgrrlslijst, maar over Blaman zweeg ieder in alle talen. Op de eerste dag van de lente evenwel kwam er een leesverslag. "Och, arme Anna Blaman. Wie leest haar nu nog? Om eens te kijken heb ik wat uittrekselsites bekeken. Het is treurig. Het is ook wonderlijk. Al zijn er anno 1999 op de keper beschouwd veel meer schrijfsters dan schrijvers, het leeuwendeel van de door de jeugd gelezen boeken is toch van mannelijke auteurs. ‘Eenzaam Avontuur’ kwam ik niet tegen. Evenmin ‘Vrouw en Vriend’. Zo’n titel steekt misschien wel te ingewikkeld af tegen boeken van Wim de Bie, Baantjer of Thea Beckman. ‘Spelen of Sterven’ en ‘De Boom’ ben ik van Blaman tegengekomen. De eerste wellicht omdat er een film van is gemaakt en de tweede heeft het misschien gehaald omdat het een niet te dik verhaal was. Onze klassieker, Eenzaam Avontuur, bereikt de jeugd van nu niet meer. Zoveel is duidelijk. Maar: bereikt het boek, de schrijfster, de Boekgrrls dan wel?
Eén iemand heb ik horen kreunen over de schoonheid van de taal van Blaman, maar het is halverwege de maand en ik heb nog geen enthousiasmerende mails langs zien komen. Toch is de achterflap van mijn ‘1963-editie’ (het boek ruikt ook werkelijk naar 36 jaar oud) uitgesproken in een oordeel. ‘Eenzaam Avontuur’ is "een parel uit de Nederlandse romanproductie". Het is "een hoogst persoonlijk werk, met een van de meest waardevolle bijdragen tot de Nederlandse litteratuur". ‘Eenzaam Avontuur’, verschenen in 1948, was ook een roman die "een beroering wekte, zoals weinig boeken in de vaderlandse letteren vermochten te doen. Men viel dit werk om zijn ‘gedurfd’ thema scherp aan, waar anderen het uitbundig prezen. "Maar wat is dat ‘gedurfd thema’? Is dat de huwelijkse ontrouw? Lust om de lust? Of het openlijke noemen van de damesliefde? Daarover rept de achterflap niet. Het gedurfde blijft aan de buitenkant ongenoemd. Zo modern waren we in 1963 nu ook weer niet.
Oneerbiedig zou ik ‘Eenzaam Avontuur’ ‘Fifty ways to leave your lover’ willen noemen. Maar het zijn dan wel fifty prachtige ways! De relatie / het huwelijk van Alide en Bart Kosta springt omdat Alide een heimelijke verhouding heeft met kapper Peps. Dit gebeurt in een zomerhuisje, Mon Repos. In het buurhuisje, Mon Plaisir, zitten vier jonge vrouwen – Hilda, Annie, Yolanda en Berthe - die onwillekeurig bij dit drama worden betrokken. Kosta is er kapot van en moet verwerken dat zijn Alide anders is dan hij heeft gedacht. Er is een Alide en er is een Peps-Alide. In feite waren er natuurlijk nóg meer Alides, want voor Kosta heeft zij relaties gehad met een bootsman en een vrouw, Sascha. Al tijdens hun relatie schreef Kosta een ‘psychologische thriller’ over de detective King die de gifmoordenares Juliette moet ontmaskeren, maar verliefd op haar wordt. Het verwerkingsproces, het eenzaam avontuur, van Kosta vindt voor een groot deel plaats door het creëren van belevenissen tussen King en Juliette.
‘Eenzaam Avontuur’ krijg je als lezer niet cadeau. Toch was ik op bladzijde 13 al plat voor Blaman’s taal: "Ze werden beveiligde, tevreden en gelukkige kinderen zodra ze de armen om elkaar heensloegen. En hij, die zo dor en stil was, raakte aan ’t praten en vertelde haar alles wat hij wel eens gedroomd en gedacht had: wist hij ooit tevoren dat hij zo’n grote wereld in zich sloot? Een wereld vol avonturen en mensenwijsheid?" De lijdensweg van Kosta en Alide wordt vanuit diverse perspectieven verteld en daardoor heen probeert King zijn Juliette te betrappen. Schijn en werkelijkheid raken steeds meer met elkaar verward en niet altijd is even duidelijk of iets nu echt is gebeurd of alleen in hoofd van Kosta. Zo belangrijk is dat tenslotte niet. Blaman beschrijft pijnlijk nauwkeurig hoe na het vertrek van een grote liefde de waanzin om de hoek voor je klaar kan staan.
Het is nu meer dan 50 jaar geleden dat het boek verscheen. Hoe geschokt was men toen over de passages rond Berthe en Alide die, oh, heel puur hoor, maar toch, duidelijk spreken over lichamelijke liefde tussen vrouwen? Of sprak men schande over Alide die ook ooit van een vrouw had gehouden en steeds de weg van de lichamelijke liefde koos – voor Peps die haar ‘zijn hete lippen’ gaf, terwijl de liefde van Kosta toch zeer vergeestelijkt is? Of wekte het beroering dat King en Juliette zonder huwelijk de liefde met elkaar bedreven?"
De reactie werkte kennelijk op het schuldgevoel.
"Kweet het - ik voel dat ik het eigenlijk weer mOEt proberen, maar jaren geleden in het kader van - laat ik maar een Nederlands lesbo klassieker lezen - heb ik het geprobeerd. Niet ver mee gekomen. Net zo min als met Well of Loneliness van Radclyff Hall moet ik toevoegen - ze zijn allemaal zo deprimerend die verhalen - ik wil niet dat lesbische literatuur alleen maar treurig is - doe mij maar Molly in Rubyfruit Jungle dan maar – een soort Amerikaans-lesbo Pleuntje (pardon the contradiction) figuur om echt van te houden.Een klassieker moet eigenlijk tijdloos zijn - is dit boek wel een klassieker dan? Emily Brontë ‘bereikt’ mij nog degelijk - Anna Blaman niet."
En:
"Ik voel me haast schuldig dat ik Eenzaam avontuur nog niet heb gelezen. Hoewel ik zo gefascineerd ben van haar stijl. Zodra ik mijn vel gewisseld heb zal ik dat dan ook nog doen. Zeker weten! 'Vrouw en Vriend' heb ik wel eens gelezen - Beviel best. Vandaar dat ik ook met de Anna Blaman`s ‘Verhalen’ begon toen ‘Eenzaam avontuur’ niet wilde lukken. Was ook in zo een drukke tob - pieker -er tegenaan- vel verwisselen fase. Was dus niet te ingewikkeld. Aan het thema kan het ook niet liggen. Ik zal Elma toch aanraden om eens aan de verhalen te beginnen. Een echte verrijking van de taal ;-)"
Liever geen deprimerende lesbische literatuur leidde tot de volgende bespiegeling:
"Eerst wilde ik er niet op ingaan, maar na even nadenken ga ik de knuppel toch in het hoenderhok gooien. Wat je zegt is al een oud argument dat we 20 jaar geleden allemaal gebruikten. Maar neem je jezelf dan wel serieus? Is het niet net zo belangrijk dat in literatuur/kunst ook een volledig beeld te zien is van lesbische relaties? Wel graag vind ik. Neem bijvoorbeeld Twee Cowboys van Annie Proulx. Helemaal geen vrolijk boekje, maar ontroerend eenvoudig beschrijft ze de gevoelens. Dat is toch een juweeltje? Proulx mag van mij morgen beginnen aan een roman waarin vrouwenrelaties in alle vormen centraal staan, met somberheid en al.
Even terug naar Anna Blaman. Ik moet haar nu verdedigen. Juist in Eenzaam Avontuur beschrijft ze de 'hetero's'. Alide heeft ooit een relatie gehad met Sascha, maar is nu 'op mannen'. Ze heeft overigens feilloos oog voor de vrouwen die van vrouwen houden en ik weet niet of je haar dan wel wilt tegenkomen: ze is de teaser. Dat laat Blaman vlijmscherp zien.
Berthe is in Eenzaam Avontuur het meisje dat van vrouwen houdt. Ze wordt 'ontmaskerd' door Alide en ze krijgt ruimte van Kosta. Berthe is namelijk ongelukkig omdat ze nog nooit de liefde heeft geproefd - plat gezegd, heeft gevrejen. Want verliefd worden en er niets mee doen, kan natuurlijk altijd. Als ze dat wel doet, krijgt ze min of meer de kous op de kop (maar een zoen heeft ze binnen). Blaman schetst eerlijk gezegd niet zo'n mooi beeld van heterovrouwen ten opzichte van lesbische vrouwen. Zij zouden wel gefascineerd zijn en ook lichamelijk wel wat durven experimenteren, maar daarna roepen ze snel dat ze 'zo niet zijn'. Kosta zegt Berthe later onomwonden dat er geen enkele reden zou zijn dat zij door de vooroordelen de liefde niet zal proeven. Dat is toch heel bemoedigend? Zeker in 1948."
De boekgrrls zijn van alle generaties en alle werelden en dus heb je niet altijd dezelfde achtergrond. Niet iedereen herkende het argument van de depressieve literatuur als van vroeger en algemeen bekend. Maar de wens naar een volledig beeld van lesbische relaties bleef staan:
"juist - een volledig beeld - en niet alleen van die ‘depressive bitches from hell’ die zo overheersend waren in de (schaarse) lesbische literatuur tot Molly ze allemaal wegveegde (verder vind ik Rita Mae Brown niet zo'n geweldig schrijfster)."
Dat ging een boekgrrl te ver:
"Ik denk dat het een absurde eis is om van Blaman of Radclyffe Hall (daar ligt trouwens wel een generatie tussen dacht ik) te verwachten dat ze een `leuk' lesbisch boek schrijven. Een beetje historisch perspectief is op zijn plaats lijkt me: Blaman en Hall hadden niet de plots ter beschikking die Burnier in de jaren 60 en RM Brown in de jaren 70 wel ter beschikking hadden! Djuna Barnes is ook niet bepaald vrolijk (jaren 30). Hoe gefantaseerd een boek ook is, het is altijd een product van de maatschappij waarin het ontstaat en dat wil zeggen dat er weinig `leuke' lesbische identiteit te vieren of te verbeelden viel voordat de seksuele en andere revoluties hadden plaatsgevonden. (enkele uitzonderingen misschien? ik kom er nu niet op). Dit argument is ongetwijfeld 20 jaar geleden ook al aangevoerd. Maar het kan nooit kwaad om dat nog eens te doen."
Niemand vroeg evenwel om een ‘leuk lesbisch boek’ van deze schrijfsters. Ondertussen lazen meer grrls ‘Eenzaam Avontuur’.
"Tijdens het lezen van het boek van Blaman las ik iedere dag trouw mijn mail, in de hoop dat een van jullie helderheid zou verschaffen. Ik viel wel meteen voor haar prachtige zinnen. Sommige stukken heb ik, tot genot van mijn kat, hardop voorgelezen, om ze goed te kunnen proeven. Heel mooi. Maar de inhoud, daar kon ik niet echt goed wijs uit. Toen schreef Yvonnep gelukkig haar commentaar, en anderen volgden.(Even terzijde, op mijn (recentere exemplaar) stond achterop ook nog: "A.B. heeft het nooit onder stoelen of banken gestoken dat haar eerste bemoeienis was over de homo eroticus te schrijven." Het ‘gedurfde thema’ waar sprake van was, is dus niet de huwelijkse ontrouw, maar de damesliefde.) Het boek moet in zijn tijd inderdaad zeer gewaagd zijn geweest. Een vrouw (!) die diverse relaties heeft. Niet keurig monogaam getrouwd en zo. En homosexuele liefde was in 1948 natuurlijk nog helemaal in de taboe sfeer. Ik denk dat ze ook een van de eerst Nederlandse vrouwen is geweest (corrigeer me s.v.p. als ik het mis heb) die in de Literatuur over de Liefde schreef vanuit een soms toch vrij plastisch oogpunt. Bijv. (ik kreeg er een erg walgelijk beeld bij op mijn netvlies) over de mond van Peps (Pleps wil ik iedere keer schrijven) op een moment dat ze hem niet aantrekkelijk vind. De rol van de 4 buurmeisjes uit Mon Plaisir, is mij niet duidelijk. Zeker niet als Blaman in deel 3 een heel stuk schrijft over Hilda en haar kapitein. Wat geeft dit voor aanvulling op de rest? Op het hartverscheurende verdriet van Kosta, het verraad van Alide aan beide mannen?"
De plastische beschrijving van ‘De Liefde’ is één ding, de tijdgeest druipt, juist door de nauwkeurige stijl van Blaman, ook voortdurend van de pagina’s af. Daar moet je tegen kunnen.
"Ik worstel me er door en ben nu op blz. 220. (totaal 270 blz. dus ik hoef niet zo lang meer). Ze kan fantastisch schrijven. Vooral de weemoedigheid waarmee het boek begint belooft heel wat. Maar dan begint de beschrijving van het leven zo vlak na de oorlog, met zijn armoe, zijn bekrompenheden en zijn belachelijkheden. Een kapper die Peps heet (God wat een idiote naam) en die dan nog een *gepommadeerd* hoofd heeft. En Alide is een echte dame want ze wast zich elke dag en poetst twee keer haar tanden. En ja hoor die hele groezelige wat benepen tijd komt weer bij me boven (ook al was ik nog erg jong) Ik kan er niet goed tegen. Die detective die King heet. Ik moest meteen aan Rip Kirby denken in het Vrije Volk. Ik vind het best als iemand verdriet heeft over een verloren liefde, maar als ze er aan onderdoor gaan heb ik altijd de neiging om te roepen dat het nou maar weer eens voorbij moet zijn. Der lopen der nog meer rond. Harteloos hè. Nee eigenlijk heb ik niets tegen radeloze verloren liefdes, maar in het grauwe Nederland van de veertiger jaren kan ik er weinig mee.Ze houden van elkaar, roepen ze alletwee maar ze zien geen mogelijkheid om met elkaar te leven, want Alide moet bij Peps achter de toonbank. De enige persoon in het boek waar ik echt wat mee heb, is Berthe, het jonge meisje dat ontdekt dat ze *anders* is. Die is met een warmte en een inlevingsvermogen beschreven, daar kan ik wat mee."
Misschien is Blaman in haar tekening van Berthe wel het dichtst bij zichzelf gebleven. Wat hadden we niet qua stijl en thematiek schitterend proza van Blaman kunnen verwachten als zij nu had geleefd. Haar thema’s zijn niet meer van deze tijd. Haar manier van schrijven is evenwel nog steeds verbluffend rijk.
yvonnep
april '99