De laatste regels die ik las heb ik haar toen als volgt voorgelezen:
Berlijn, weldra wordt je verwoest.
Gelukkig hij die wraak zal nemen
en jou doet wat jij ons heb gedaan.
...................
Gelukkig hij die jouw kinderen grijpt
en op de rotsen verplettert????
Ze zat me verbijsterd aan te kijken. “Nee, natuurlijk niet, niet zo!?
Niet dat laatste....”
Nee, daarvoor hebben we nu oorlogstribunalen, daarvoor hebben we het
internationaal strafhof in Den Haag. Daarom worden nu mensen berecht
omdat ze in naam van een wrekende god en met gebruik van het zelfde
soort woorden eigenhandig mensen ombrengen. Maar waarom deze gedichten
opnemen in een bundel die de titel draagt: “De mooiste gedichten uit de
bijbel”? Waarom ze zelfs onder de aandacht willen brengen? Om te laten
zien hoe fundamentalistisch de
bijbel kan zijn? Om te laten zien dat de christelijke cultuur niet
zo veel verschilt(de) van de islamitische? Dat is dan goed gelukt.
Beslist een aanrader.
Het is een bundeltje met 20 pagina’s gedichten. Vier pagina’s hebben
het over slachtpartijen in fundamentalistische bewoordingen. Vier
pagina’s komen uit het Hooglied. Dan is er het drie pagina’s lange,
verrassende gedicht uit het bijbelboek Job over het nijlpaard.
(...)
Zie het nijlpaard dat ik heb geschapen, net
als jou;
het eet gras als een rund.
Hoe krachtig zijn zijn lendenen,
hoe machtig de spieren van zijn buik!
(...)
Hij slurpt een rivier leeg zonder zich te haasten;
hij blijft kalm wanneer de
Jordaan zijn muil in golft.
(...)
Dat vind ik wel een fraaie beschrijving van dat logge, langzame,
machtige beest.
Verder twee pagina’s uit Prediker:
(...)
Wanneer het stof terugkeert naar de aarde,
weer wordt zoals het was,
wanneer de adem van het leven weer naar God gaat,
die het leven heeft gegeven.
(...)
Een wat lyrischer aanpak van het "stof zijt gij, en tot stof zult gij
wederkeren" (Gen.
3)
Ik noemde al het twee pagina’s tellende gedicht over de stad Tyrus,
dan nog wat psalmen en het eindigt met twee gedichten uit het nieuwe
testament. Waarvan als afsluiting de laatste strofe van Kolossenzen
1:15-20
(...)
Oorsprong is hij,
eerstgeborene van de doden,
om in alles de eerste te zijn:
in hem heeft heel de volheid willen wonen
en door hem en voor hem alles met zich willen verzoenen,
alles op aarde en alles in de hemel,
door vrede te brengen met zijn bloed aan het kruis.
De achterflap had gelijk. Dit boekje is dé manier om kennis te maken met
de Psalmen, Prediker, Job en de Profeten. Dé manier om te zien dat er
weinig verschil is tussen delen van de bijbel en delen van de koran.
Maar niet dé manier om
Hooglied te leren kennen, dan moet je dat andere boekje van
Atheneum-Polak en van Gennep nemen en dan heb je, naar mijn smaak wel,
'De mooiste gedichten uit de bijbel'.
Eisjen
Ook ik vraag mij af waarom deze gedichten de mooiste gedichten
genoemd woorden. Wat staat er achter deze selectie en welk criterium?
Wat is mooi? In ieder geval een intrigerend boekje van 24 pagina’s
waarover ik met Eisjen uren heb gepraat.
Schoonheid als thema komt wel terug in de gedichten. En je wordt ook
geraakt door de mooie beschrijvingen. Gefascineerd was ik vooral door de
tekst, die de schoonheid van het nijlpaard beschrijft (Job 40). Ik hoop
dat ik daar op een later moment nog op terug kan komen.
Maar wij komen in deze teksten ook wraak en verwoesting tegen. Is dat
niet juist een verheerlijking, glorificatie van geweld als wij dat mooie
teksten noemen. Kunnen wij ethiek en esthetiek los van elkaar zien?
Deze bloemlezing leidt mij tot enkele vragen in meer algemeen opzicht.
Wat gebeurt er als wij teksten los van de context waarin zij
overgeleverd zijn lezen? Dus, zonder context, of nog preciezer gezegd in
een nieuwe context geplaatst? Deze teksten zijn uit een groter bundel
gehaald. Begrijpen wij daardoor de teksten wel? Iedere tekst hoort bij
een specifiek bijbelboek, en bij de Bijbel in zijn geheel. En wat opvalt
is dat niet de volgorde van de Griekse
canon is gevolgd, maar die van de Hebreeuwse.
En toch is dat een bekend fenomeen van lezen. Wij kiezen een vers uit
een groter geheel. Dat gebeurt in discussies als wij willen proeven dat
God in de Bijbel (of de Qu’ ran) wraakzuchtig is, of als wij voor een
mooie vers voor de doop van ons kind kiezen. Is dat verantwoord?
Poëtische teksten kun je eenvoudiger uit de context halen, elk gedicht
staat voor zichzelf. Wij maken een keuze om onze situatie te belichten.
De teksten trekken ons aan of stoten ons juist af. Deze keuze uit de
canon is wel verbazingwekkend, vooral nog met deze titel en zonder een
toelichting.
Wat doen wij met teksten die wij liever niet in de canon zouden willen
hebben? Toen ik zag dat Ps 137 opgenomen is in deze bundel van de
mooiste gedichten, raakte ik wel geïrriteerd. Er mengt zich ook ergernis
waarom zulke lastige teksten überhaupt in de Bijbel staan. Wanneer ik de
Psalm lees hoor ik
Boney M.
zingen “At the rivers of Babylon” – maar die stopt met vers 4.
By the rivers of Babylon, there we sat down
ye-eah we wept, when we remembered Zion.
By the rivers of Babylon, there we sat down
ye-eah we wept, when we remembered Zion.
When the wicked
Carried us away in captivity
Required from us a song
Now how shall we sing the lord's song in a strange land
When the wicked
Carried us away in captivity
Requiering of us a song
Now how shall we sing the lord's song in a strange land
Let the words of our mouth and the meditations of our heart
be acceptable in thy sight here tonight
Let the words of our mouth and the meditation of our hearts
be acceptable in thy sight here tonight
By the rivers of Babylon, there we sat down
ye-eah we wept, when we remembered Zion.
By the rivers of Babylon, there we sat down
ye-eah we wept, when we remembered Zion.
By the rivers of Babylon (dark tears of Babylon)
there we sat down (You got to sing a song)
ye-eah we wept, (Sing a song of love)
when we remember Zion. (Yeah yeah yeah yeah yeah)
By the rivers of Babylon (Rough bits of Babylon)
there we sat down (You hear the people cry)
ye-eah we wept, (They need that ???)
when we remember Zion. (Ooh, have the power)
De Psalm en de manier hoe deze tekst in verschillende situaties gelezen
wordt hield mij in zijn greep. Daarom wil ik ook een herlezing van deze
folkloristische psalm, dit bekende lied pogen. Ik wil de structuur de
dynamiek, de redenering begrijpen. Maar is wraak begrijpelijk? Loop je
dan niet het gevaar dat je het gruwelijke ervan afzwakt.
De psalm begint onmiddellijk zonder titel. De situering volgt door de
Psalm zelf, aan de rivieren van Babylon. Het lijkt op een verhalende
tekst en niet en gedicht. De vorm valt op. Het is een groep die in het
begin over zichzelf praat (“wij”). Vanaf vers 5 wisselt het “wij” in een
ik-stem. In v6 wordt dan voor het eerst tegenover God verzoeken geuit.
“Onze bewakers vroegen ons een lied te zingen”. Hoe kun je zingen
als je ver bent van Jeruzalem? Hoe kun je zingen als je plaats, je
vaderland verstort is?
De kampcommandanten dwongen de gevangenen om te spelen.
“Laat mijn tong aan mijn gehemelte kleven
als ik niet meer denk aan jou”
Als wij ons niet herinneren, zijn wij in een bevroren situatie,
zonder woorden. Herinnering is bepalend voor de identiteit. Daarom
herdenken wij op dagen zoals de 4 en 5 mei in Nederland. Eisjen geeft
ons aan de hand van de herinneringen van haar moeder aan de nazi-terreur
rond de herdenkingen 60 jaar na de bevrijding van 1945 een contextuele
uitleg van de Psalm. Babel wordt Berlijn (Dresden).
Waarom niet echter op de 8 mei (capitulatie) in
mijn land van geboorte, Duitsland? Of op de 9e/10e november
(kristalnacht). Omdat
pijnlijke herinneringen niet passen bij een reconstructie van een
nationale identiteit? Mij valt op sinds ik in Nederland woon dat de
collectieve gedachtenis van deze twee buurlanden toch wel verschillend
is. Herinnering laat zich niet beperken tot een cognitieve kant maar is
ook emotionele. “Gedenk, de Eeuwige, de dag van Jeruzalems val”.
De psalmisten vragen God ook ernaar, dat hij het onrecht gedenkt.
Theodor Adorno heeft gezegd dat het na
Auschwitz niet meer mogelijk is gedichten te schrijven. Deze psalm
is vertrouwd met deze gedachte: in de verbanning, zonder uitzicht om
weer in vrijheid te leven, kun je niet meer het leven bezingen. En toch
probeert dit gedicht met zijn klacht het. Want als wij het leven, de
schoonheid niet opnieuw ruimte willen geven, dan hebben inderdaad de
schurken gelijk. Want als wij ons het onrecht, wat mensen beleefd hebben,
niet meer herinneren, is het alsof het vergeefs was, doen wij hen nog
eens onrecht. In het herinneren kun wij iets nieuws ontwerpen, ontstaat
beleefbare ruimte. Herinnering wordt zo verzet en opent ruimte voor de
toekomst.
Er zit een sterk cathartisch element in de formele structuur van het
einde van deze Psalm. De vijand wordt direct aangesproken, zoals
bijvoorbeeld ook in
Ps 6:
“weg van mij, allen die kwaad doen!”. [In haar boek over het
Eichmann proces spreekt
Hannah Arendt aan het eind Babel Berlijn Dresden, Eichmann ook
direct aan.] De mensen in de psalm die enkele momenten van tevoren geen
lied konden aanheffen, verheffen nu hun stem tegenover de beulen/de
onderdrukkers. Dat is vandaag niet meer nodig, zo beweerd Eisjen darvoor
hebben wij het Internationale gerechtshof in Den Haag.
Hoe kun je dus in een situatie van vernedering als je onderdrukt bent
van een machthebber als ”Babel”, ervoor bewaard blijven ook
“almachtsfantasieën” te ontwerpen? Hoe kun je het onrecht van Babel
laten zien, zonder er met nieuw onrecht op te reageren. In de bede in
Ps 3,8;
58,7 wenst de ik-persoon dat er een eind komt aan het onrecht: de
tanden, dus de werktuigen van het geweld zullen vernield worden, maar
niet de kwaaddoener zelf.
Door de lay-out van dit boek staan de laatste zinnen op een aparte
pagina, wat met zich mee brengt dat je geneigd bent deze los van de rest
van de Psalm te lezen, dat je zelfs denkt dat deze zinnen een psalm op zich
zijn. Het zou dus behulpzaam zijn geweest om deze zinnen binnen de
dynamiek van de psalm in zijn context te lezen. En bij een canonische lectuur,
die dus de plaats in de canon (de Bijbel) ook belicht, lees je Psalm 137
nadat je de bevrijding hebt bezongen (Ps 136, 23-24). Maar ook hier
staat bij deze verzameling van gedichten aan de ander kant een psalm die
beweert dat bij de Eeuwige bevrijding is (Ps 130).
Dus wat gebeurt als wij teksten (uit de Bijbel) in een nieuwe context
zetten? Het leidt tot vervreemding en opening van nieuwe leeswijzen. Ik
heb inderdaad een mooie tekst over het nijlpaard en de krokodil voor het
eerst opgepikt door deze collectie. Vroeger bij het lezen van het boek
in zijn geheel heeft mij deze tekst niet geraakt of heb ik juist over
deze tekst heen gelezen. De context waarin een tekst geplaatst is
veranderd dus ook de tekst. Ook in het geval van Ps 137.
Dorothea
We legden de uitgever onze vragen voor en kregen heel snel het
volgende interessante antwoord van de samensteller.