Begin 2001 werd het boek 'Boy' van J.Bernlef genomineerd voor de AKO Literatuurprijs. Hij won niet, maar werd wel door de Boekgrrls gekozen als
oktoberboek.
"Het verhaal gaat over de speurtocht van een, William Stevens, naar de ware toedracht van de
moord op een filmsterretje, Norma "Polly" Todd. Men heeft een doofstomme jongen, die "Boy" wordt genoemd, in hechtenis genomen. Niemand weet waar Boy vandaan komt. Boy is de gebarentaal of het liplezen niet machtig. Daardoor
leeft hij alleen in beelden die voor hem geen verband hebben. Boy bevond zich zich in een kast in het huis van Norma, toen haar lichaam werd ontdekt. Een dergelijk gegeven kan heel goed gebruikt worden voor een makkelijk te lezen detective met een sausje van romantiek, maar Berlef wil er duidelijk meer van maken."
De meningen van de Boekgrrls waren flink verdeeld over Boy.
"Wat is het toch verrukkulluk dat we bernlef zo verschillend lezen!"
Blijkbaar hangt het er bij dit boek van af of je als lezer affiniteit hebt met het onderwerp en/of de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Of je de manier (en het tempo) van vertellen toepasselijk vind, of dat die je juist
irriteert.
De voorstanders:
"Ik heb erg genoten van Boy. Het is geen spannend boek, ondanks de dood van de actrice; het is een tijdsbeeld, een bepaalde sfeer die me aanspreekt. De eenvoud denk ik."
"Wat mij in dit boek trok was de combinatie van een moordmysterie en de wereld van de zwijgende film. Een populaire 'stomme-filmactrice' is gewurgd op bed gevonden en de doofstomme jongen die in de kast verborgen zit, wordt beschuldigd van haar moord. Bernlef maakt nog even een grapje door P.D. James op te voeren als schrijver van een ingezonden brief die besluit met: "Wat de moordzaak betreft kan ik u helaas niet verder helpen." LOL
Dat spelen met namen doet-ie wel meer. De dode actrice heet namelijk Norma Todd, publiekelijk 'Polly' genoemd. Dat doet natuurlijk erg denken aan Norma Jean, de vrouw achter de artiestennaam Marilyn Monroe, die ook jong stierf - mogelijk door moord...
Het mysterie is een kapstok voor ideeën over taal en beeld. Het begint met het beeld van een tekst: een blik op een onleesbaar geraakte firmanaam op de muur waar de hoofdpersoon (William) op uitkijkt. De tekst heeft geen inhoudelijke betekenis meer omdat de naam niet valt te ontcijferen - en wordt daardoor alleen nog beeld. Zoals de doofstomme Boy nooit heeft geleerd te communiceren en zonder taal dus alleen beelden heeft. Hij knipt voorwerpen uit oude catalogi en combineert die. Daar moet hij zelf dan erg om lachen, of hij is er trots op. Maar niemand begrijpt hem - niemand ziet wat hij erin ziet, hoe hard ze ook hun best doen. Zonder zicht versterkt je gehoor zich, zonder geluid versterkt je vermogen tot beeldtaal. Met beide verricht je half werk (de 'gewone' mensen dus).
Filmer John McCabe zegt in het boek: "Woorden maken alles algemeen. Ik weet wel dat we niet zonder woorden kunnen, maar beelden zijn zoveel duidelijker, specifieker. Wat er tussen de beelden in gebeurt kun je niet in woorden uitdrukken." En dat is precies waarom geen van allen de beeldcombinaties van Boy kunnen begrijpen - wat er tussen die beelden gebeurt valt niet uit te drukken in woorden. En Boy *heeft* alleen maar beeld en ziet daardoor beter (anders) dan de horenden.
"'Weet je waarom wij Boy niet begrijpen,' had hij [William] een keer tegen haar gezegd. 'Dat komt omdat wat hij wil zeggen zich tussen de beelden bevindt, in de schnitt van het ene beeld naar het andere. Net als in de film. De ware betekenis van de film zit hem in de montage. Pas daar ontstaat de betekenis van de beelden.'"
En hij heeft gelijk. In de ontwikkeling van de film ontdekte de Rus Kouleshov dat de combinatie van beelden bepaalt hoe je het verhaal interpreteert. Als je een plaatje van een neutraal gezicht afwisselt met het beeld van een dode, denk je dat de getoonde persoon treurig is. Toon je hetzelfde gezicht in combinatie met -bijvoorbeeld- een bruidspaar, dan 'is' diegene blij. Dit heet het Kouleshov-effect en het wordt sindsdien veelvuldig toegepast in film.
Wie tijdens het 100-jarig bestaan van de cinema wel eens de allereerste filmpjes heeft gezien, ziet die direct weer voor zich tijdens de voorstellingen van de Mélodrome, het filmtheater in dit boek. Een mooie naam vind ik dat trouwens: een combinatie van 'droom' en 'melancholie', hoewel dat niet de woordcombinatie is die aan de naam ten grondslag ligt (> 'melodrama'). Ik denk dat Bernlef ook genoeg van de filmpjes overbrengt aan lezers die ze *niet* kennen. Hij vertelt over de locomotief die het theater 'binnenrijdt' en van de verbazing over op de achtergrond bewegende boomblaadjes - men was immers alleen statische decors gewend."
Wat door andere grrls beaamd werd met:
"Ik vond het boeiend om te lezen hoe de mensen reageren als ze voor het eerst een film zien."
"Ook de informatie over de (tijd van de) stomme film, interessant!"
"Het was interessant om over de ontwikkeling van de film te lezen. Toevallig heb ik vorig jaar zelf een stomme film gezien in 't Hoogt die begeleidt werd met orgel en dat maakte wel dat ik dat deel met interesse heb gelezen."
"De setting van het geheel, de opkomst van de stomme film, lijkt me een puike vondst. En Bernlef weet verdomd goed waarover ie schrijft! Ook hier stomme beelden, in eerste instantie zonder tussentekst. Boy had er geen problemen mee. Maar de betekenis van filmbeelden zit 'm in de montage. En de zingeving van uitingen zit 'm in de syntactische structuur. Bij de film hielpen Amy op de piano en de uitbater met z'n verhalen. Boy kreeg geen kans."
"Nou, de plot is inmiddels bekend. Uitgangspunt is Boy en zijn treurig lot. (Nou, nou, ik zit nog in het melodrama!) Hij is doofstom en die term alleen al verwijst naar het verleden. Zeker begin vorige eeuw was er nog niet veel kennis over de relatie doofheid en taalconcepten (en zo, veel weet ik er ook niet van) en er was nog geen sprake van een volwaardige gebarentaal. Moet je nagaan: een jaar of wat geleden begeleidde ik korte tijd een dove HBO-afstudeerder bij 't schrijven van z'n scriptie! Echt een succes werd het overigens niet en hij mocht 'mondeling' via een tolk. Maar wat een ontwikkeling!"
Bernlef heeft meer historische gebeurtenissen in dit boek verwerkt. Als je erachter komt hoe Polly Todd precies is gestorven, blijkt dat te zijn hoe danseres Isadora Duncan in 1927 aan haar einde kwam.
Dat feit brengt -misschien onbedoeld- wat extra diepgang in het boek. "Isadora Duncan werd namelijk beïnvloed door Nietzsche, die beweerde: "Juist waar taalverwantschap in het spel is, valt helemaal niet te vermijden dat dankzij de gemeenschappelijke filosofie van de grammatica bij voorbaat alles voor een gelijksoortige uiteenzetting en afwikkeling van de filosofische systemen gereed ligt: eveneens hoe voor bepaalde andere mogelijkheden om de wereld te interpreteren de weg versperd lijkt."
Hij wilde dat mensen een nieuwe taal leerden spreken, teneinde een ander mens te worden: de mens die zijn begeerte leeft. Voorwaarde daarvoor is wel een radicale afwending van alle bestaande waarden etc. Komt dit niet bekend voor in relatie tot het eind van Boy?"
"In de eerste plaats een heel gedegen, zorgvuldig boek. Bernlef laat echt een bepaald tijdperk herleven met zijn zorgvuldige beschrijvingen, zijn oog voor details.
Zo vertelt hij hoe een sigarettendoosje eruit ziet, de banken in de tram, de kassa in de winkel. Je leest welke liedjes er in die tijd populair waren. Heel gedegen allemaal.
Verder krijg je veel informatie over de geschiedenis van de stomme film, zeker interessant vond ik. En het wordt duidelijk hoe het moet zijn geweest om in die periode in een klein plaatsje de plaatselijke krant te moeten vullen.
Ook wordt ingegaan op het belang van reclame (in de krant, op winkels). Mensen gaan in die periode het belang van reclame inzien?"
Kortom: "Nou, een mooi boek dus. Zeer visueel geschreven. Uiteraard. Heel melodieus en ritmisch ook van taal."
Maar zo positief waren dus niet alle mails over het boek. De 'tegenstanders' waren vooral ontevreden over de 'slappe afloop' van het
boek.
"Heb 'Boy' van de week uitgelezen en het liet me nogal teleurgesteld achter. Het begon zo goed. Er zaten zoveel mogelijkheden in, maar het draaide er op uit dat ik het alleen heb uitgelezen om het uit te lezen. Het is nog net geen foetsieboek, zoals iemand hier onlangs schreef, maar het is ook geen blijvertje.
[..]
Is het (kort door de bocht weergegeven) dat het teveel om het verhaaltje ging? Een verhaaltje waar zoveel bijgehaald werd dat ik er af en toe van moest zuchten? De blinde man op het laatst bijvoorbeeld, bestond uit gemeenplaatsen. Dat werd me des te duidelijk gisteravond, toen ik in één heftige slok 'Kreutzersonate' van Margriet de Moor heb verorberd."
"Ik heb op het laatst ook mijn best gedaan om het boek uit te lezen. Ik vond het een te geconstrueerd boek. Bernlef heeft duidelijk een idee gehad om de geschiedenis van "de stomme film" en het gegeven van een doofstomme jongen samen in één boek te
verweven. Ik vond het af en toe te gekunsteld."
"Het boek mist voor mij wel de nodige spanning. Als ik het boek weer oppakte, dacht ik, o ja, daar ben ik gebleven in het verhaal. Er moet een misdaad opgelost worden, maar het is geen echte misdaadroman die de lezer dwingt om het boek in een ruk te lezen. Nu zal Bernlef dat ook wel niet bedoeld hebben, maar het laatste deel van het boek vond ik net stroop."
En...
"Zodra de oplossing in zicht is, wordt de toon van het verhaal dweperig."
"Ik vond Boy niet zo'n sterk boek. Ik vond de verhaallijn matig, er werden voor mij allerlei zaken bij gehaald die er voor het verhaal niets toe deden. Ik vond de karakters oppervlakkig
blijven."
Maar daar werd toch weer op gereageerd met:
"De thema's die in het boek behandeld worden zijn natuurlijk niet
oppervlakkig. Ik heb wel eens gelezen dat bij Bernlev altijd de eenzaamheid van een mens centraal staat in zijn boeken. De eenzaamheid van Boy door het gemis aan woorden komt natuurlijk goed naar voren. Eigenlijk zijn al zijn romanfiguren tamelijk eenzaam (Norma, Amy, William etc.)
De figuur Henry uit het hotel, die bijna blind is, vind ik wel weer sterk. Ook een mens die een zintuigelijke functie mist, maar daar toch veel minder onder lijdt, dit in zijn eigen omgeving toch goed kan compenseren."
We zouden geen Boekgrrls zijn als er niet ook een middenweg was.
"Geen grootse leeservaring, dit even voorop. Wat op de flap staat: het trage tempo van Bernlef doet de lezer behaaglijk achterover leunen (of zoiets) geldt niet voor mij. Ik verveelde me een beetje, wat beslist niet hetzelfde is als ergeren. Het is niet slecht geschreven, maar genieten van de stijl was er niet bij.
Het verhaal op zich vond ik boeiend. Leuk, interessant personage die Boy. Ik was wel benieuwd hoe het hem was vergaan."
De grote vraag draaide bij de Boekgrrls dan ook om de titelpersoon van het boek: Boy.
"Boy blijft in 't boek de ongekende. 'Life' komt hij er slechts enkele minuten in voor. De rest weten we uit observaties van derden. Z'n uiterlijk (ik herinner me iets als 'gladde bolle wangen') blijft vaag en ook z'n leeftijd lijkt moeilijk te schatten. Amy heeft 't over 'tussen jongen en man'. Boy leeft van kijken: de stomme-filmbeelden, z'n foto's, de zelfgemaakte filmfragmentjes, de knipseltjes, het nadoen van de pianospelende Amy. Niemand snapt z'n logica. Maar als er in de gevangenis niks meer te kijken is (de blinde muur, die vaker in 't boek voorkomt) maakt ie er een eind aan."
"Waarom ontdekken we niet meer over hoe Boy funktioneert. In hoeverre heeft Berlef zich in de psyche van een doofstomme verdiept? Er zijn vingerwijzingen dat dit een psychologische roman gaat worden, waarin het zoeken naar de moordenaar langzaam in het zoeken in het eigen ik had moeten overlopen. Of die opzet gelukt is betwijfel ik. Hoewel de beschrijvingen van het dorpsleven en de mensen humoristisch en gedetailleerd zijn, komen de meeste personen en gebeurtenissen er als een stereotyp af. Ook stipt Berlef het verschil in hoe men de wereld beleeft als iemand een bepaald zintuig mist en een gezond mens, maar hoe dat volgens hem allemaal inkaar zit komt niet uit de verf."
"Ik heb ooit het boek Hersenschimmen van
Bernlef gelezen. Dat gaat over iemand die dement wordt. Dat vond ik een prachtig boek, waarin een wereld voor mij open ging; de gedachten van de oudere mens, die de greep op de buitenwereld en zichzelf verliest. Bij Boy kan ik echter op geen enkele manier inzicht krijgen in de gedachtenwereld van een doofstom mens, het blijft allemaal volstrekt onbegrijpelijk. Ongetwijfeld de bedoeling van de schrijver, maar ik vind het jammer."
Ook andere boeken van Bernlef dienden als vergelijkingsmateriaal.
"Na "Eclips" hoge verwachtingen van Bernlef's doofstomme jongen in "Boy", die geen enkele taal of manier van uiten schijnt te kennen. Ik hoopte dat Bernlef in het brein van Boy zou kruipen en zijn manier van denken beschrijven. Maar Bernlef's medium is taal en hoe kun je in taal de gedachten van een taalloos iemand beschrijven. Volgens mij heeft Bernlef, wat dat betreft, wat veel hooi op zijn vork genomen."
"Ik denk dat je hier de spijker op de kop slaat: veel Boekies lijken/leken te verwachten dat je de gedachtenwereld van Boy zult leren kennen. Maar het boek gaat er nu juist over dat wij horenden ('communicerenden') zijn wereld niet kunnen begrijpen! Ik vind het daarom juist sterk dat Bernlef niet verder gaat dan speculaties over Boys manier van denken - en iedereen nieuwsgierig & gefrustreerd achterlaat! Het was dus niet te moeilijk voor hem (heeft Bernlef nog niet voldoende bewezen dat hij de wereld van 'anders functionerenden' beleefbaar kan maken?), hij heeft hier m.i. bewust voor gekozen. En daar heb ik bewondering voor, omdat hij tegen de verwachting van zijn lezers durft in te gaan en niet opnieuw gebruik maakt van wat voor hem inmiddels een bekend 'truukje' is (oneerbiedig gezegd)."
Toch bleven verwachtingen die niet worden bevredigd een belangrijk punt. Een lezeres die verder heel positief was,
schreef:
"Ik had iets meer verwacht van de beelden die Boy verzamelde op op volgorde legde. Als leek en niet schrijfster, maar gewoon een hartstochtelijk leester, had ik hier de clou een beetje verwacht. Dat ze naar aanleiding van deze beelden de dader zouden pakken, maar het liep voor mij dus heel verrassend af."
Het tempo van het boek bleek ook van invloed te zijn op de beleving:
"Beschrijvingen op de achterflap van Boy als : Bijkomend effect van Bernlefs trage en gedetailleerde verteltrant is dat de lezer breeduit en weldadig wegzinkt in de wereld van het boek maken mij niet enthousiast, maar ik heb het boek vlot en met plezier uitgelezen. Wat te gedetailleerd was las ik maar half."
"Zo, net Boy rustig uitgelezen. Rustig, want het boek vraagt om aandacht. En 'k moet zeggen: 'k vond 't heel erg mooi. 't Is geen pageturner en soms wat wijdlopig, naar mijn smaak. En ik hoef er ook niet van af te kicken, geloof ik (Je hebt soms van die onthutsende exemplaren!) Nee, gewoon heel mooi, subtiel en 'fijnproeverig'. En je moet er je lees-hersens en zintuigen goed bij gebruiken. Nou, 't is maar wat je "gewoon heel mooi" noemt! Jammer dat sommige grrls 't boek minder waarderen."
Want...
"Bernlef's verhaal zakt op tweederde van het boek inelkaar." "Het boek las lekker weg, maar het heeft te weinig diepgang om literatuur genoemd te worden."
En dit kreeg kreeg bijval van verschillende dames.
"Op de paar (pm) verwijzingen na, die alleen voor kenners te vinden zijn,
is het boek nogal ouderwets. van taal vooral. Opsteltaal, noem ik dat. Saai, weinig oorspronkelijk, geheel niet verrassend.
Het gaat allemaal om het verhaal. maar nadat boy, die naar mijn smaak niet uit de verf komt (zoals op de achterkant toegezegd) er niet meer
toe doet, wordt het verhaal, dat er ook niet meer toe doet, in brokjes afgewerkt.
op een paar sterke stukjes na, een boek dat me niets te vertellen had en
waarin ik ook geen moment van enige oorspronkelijkheid kon genieten. Nee, geen literatuur dus.
Boy boy, zucht."
Duidelijk is in ieder geval dat Boy geen boek is dat,
zoals Hersenschimmen, lang in de herinnering blijft hangen. Zoals een grrl zei:
"Zo gauw ik het dicht deed was het weg."
Samenvatting
Chanou
