De boekgrrl die dit boek heeft aanbevolen las in Trouw een interessant
artikel over dit verhaal. Ze kocht het boek zodra het opnieuw was
uitgegeven en raakte zeer onder de indruk van dit schokkende relaas.
Waar gaat het over:
In april 1945 begint een Berlijnse vrouw, die op het moment van schrijven
ongeveer dertig jaar oud is, haar dagboekaantekeningen. Berlijn is op dat
moment platgebombardeerd en men verwacht dat de Russen elk moment in het
oostelijk deel van Berlijn kunnen binnenvallen. De schrijfster, duidelijk
een intelligente hoogopgeleide vrouw, beschrijft openhartig wat miljoenen
vrouwen hebben moeten meemaken; eerst het overleven in puinhopen, de
honger, de angst, de weerzin en vervolgens de vernederingen, systematische
verkrachtingen en de wraak van de overwinnaar.
Opvallend is dat in het dagboek elk spoor van zelfmedelijden of beklag
ontbreekt. De scherpzinnigheid waarmee de dagboekschrijfster haar
ervaringen heeft genoteerd, haar overlevingsdrang en haar ironie, zijn
verbluffend. `Een roerend en literair belangwekkend document over het
einde van de oorlog - het werd tijd voor deze ontdekking,' schreef het
Duitse tijdschrift Der Spiegel met recht. Na de oorlog las een goede
vriend van de schrijfster, Kurt W. Marek, haar aantekeningen en zag meteen
de documentaire waarde ervan. In Duitsland was in die tijd echter niemand
bereid het dagboek uit te geven.
In 1954 verscheen het boek voor het eerst in het Engels, in New York. Er
volgden vertalingen in negen talen, in 1957 ook in het Nederlands. Pas in
1959 verscheen het boek in de oorspronkelijke taal, het Duits, bij een
kleine Zwitserse uitgeverij. Het dagboek wordt in de Duitse pers als
'wellustig en beledigend' afgedaan. Om die reden gaf de schrijfster pas
toestemming voor een heruitgave als ze overleden zou zijn. Ze stierf in
2002. Het was haar uitdrukkelijke wens anoniem te blijven.
Bron: Roularta
Books
Wat vonden de andere grrls ervan:
"Tot nu toe vind ik het een echt ego-document, mooie zinnen kom je er niet
in tegen. Maar misschien moet je dit boek ook anders waarderen: als het
verslag van de belegering/bevrijding van Berlijn in 1945 door in haar
geval de Russen en alle ontberingen die daarbij horen. Tot nog toe lees ik
het meer als een letterlijk verslag van hetgeen zich in Berlijn heeft
afgespeeld, over hoe je de ontberingen van de oorlog in Berlijn (honger,
bombardementen, verkrachtingen) probeert te overleven. Wij weten over het
algemeen niet zoveel in detail van hetgeen de Duitse bevolking is
overkomen tijdens WOII. Dus dat vult ons geschiedkundig inzicht weer aan."
"De hoofdpersoon schrijft heel koel over wat zij meegemaakt heeft (en met
haar vele Berlijnse vrouwen). Alsof het haar niets doet vertelt ze in
korte zinnen over wat hen overkomt. Het duurt een paar maanden en verwoest
vele levens. Ergens staat een zinnetje over de vele zelfmoorden. Als aan
het eind van de zomer haar vriend terugkeert uit de oorlog wil hij niets
weten van wat haar en de andere vrouwen overkomen is. Hij gooit haar
schrift opzij "kan het niet lezen" en wil niet luisteren..
Het is bevreemdend, de afstandelijkheid van de schrijfster. Ik had er
moeite mee. Ik weet dat ik niet inleef in een persoon, ik zoek een sfeer.
Maar de sfeer die uit dit boek spreekt is een kille sfeer. De feiten
vertellen over gruwelijke dingen, het nodigt niet uit tot meevoelen, tot
mee-lijden. Ligt het aan de stijl, ligt het aan het feit dat ikzelf deze
gruwelijke dingen nooit meegemaakt heb?
In een nawoord (herziene uitgave) las ik dat "de kille objectiviteit geen
literaire stilering is, maar een kilheid die zich onvermijdelijk uitbreidt
omdat al haar gevoelens bevroren waren - bevroren van ontzetting". Dat is
het dus en ik was beter in staat het te begrijpen. Nu blijft de vraag of
je deze noot van de uitgever die beter te voren kan lezen, in plaats van
in een nawoord."
"Het afstandelijke maakt dat boekje nu juist zo intrigerend. Je voelt als
het ware het trauma ontstaan. De emotie bij de eerste verkrachting en dan
de verharding om te overleven, ook geestelijk. Inderdaad wordt aan het
einde pijnlijk duidelijk dat het normale leven niet eenvoudig meer op te
pakken is als je zo veel gruwelijks hebt moeten meemaken. Ik vond het een
buitengewoon aangrijpend boek."
"Heb dit dagboek met ontzag gelezen. Een ongegeneerd en cynisch verslag
van wat Berlijnse vrouwen overkwam bij de val van 'das Reich'. De
ik-figuur betoont zich 'a cool customer'; ze gedraagt zich koelbloedig en
rationeel, behoudt haar gevoel voor eigenwaarde, weigert slachtoffer te
worden en treedt handelend op. De overige vrouwen zijn trouwens ook niet
flauw: wrange grappen en tanden op elkaar. Het zijn sterke vrouwen die
worden geschetst. En natuurlijk las ik dit verhaal met in mijn kop de
wetenschap dat dit is wat gebeurde en gebeurt. Alsmaar en overal. Het zet
die gruwelen in een treurig perspectief.
Een grrl miste 'mooie zinnen'. Een ander de mogelijkheid tot identificatie
met de ik-figuur. Ik had in die zin nergens moeite mee. Het verhaal vond
ik zo goed geschreven, dat ik op een gegeven moment zelfs zat te wachten
op een spanningsboog. Maar ja - dit is geen fictie, met een schrijver die
een mooi plot bouwt!
Een paar vragen blijven na lezing bij mij hangen. In haar verslag neemt de
schrijfster geen afstand van het Nazi-beleid t.a.v. 'Die Judenfrage'. En
dat snap ik niet. Een slimme meid van begin 30, goed opgeleid en bereisd -
die moet toch geweten hebben hoe de vork aan de steel stak? En nog wat. Ik
snap ook niet goed wat er is gebeurd met die zelfverzekerde vrouw, dat pas
na haar dood (2002) een nieuwe uitgave mocht worden bezorgd - en dan nog
steeds anoniem. Vraagteken.
In VN (31/1) stond een artikel dat o.m. verwijst naar de onderzoeken die
zijn ingesteld naar de authenticiteit van het dagboek en de persoon van de
schrijfster. Er wordt een naam genoemd (zeg ik niet). En wat twijfel
geuit over de integriteit van de redacteur van destijds, Marek. De
kladblaadjes en het typoscript zijn vergeleken. Enzovoort enzovoort.
Blijkt wel hoe belangrijk dit document wordt gevonden."
"Dit boek heb ik al weer enige tijd terug gelezen. Ik ben het eens met je
constatering dat het sterke vrouwen waren en heb ook bewondering voor de
overlevingsstrategie. Koelbloedig... dat vraag ik mij af ik heb er meer
een afsluiten van emoties in gezien en dat lijkt me niet helemaal
hetzelfde.
Mijn grote vraag is of het nog goed is gekomen met deze vrouw. Uit Mak
(Europa) heb ik begrepen dat het om de journaliste Martha Hiller gaat.
Maar iets over haar leven na de oorlog is mij niet bekend. Mak twijfelt
trouwens niet aan de authenticiteit van het dagboek. Dat er geen stelling
wordt genomen over het fascisme in dat dagboek kan ik mij wel goed
voorstellen. De mensen leefden al lange tijd onder het nazi-regime, de
angst zal er goed in hebben gezeten. Het dagboek kon in verkeerde handen
vallen.
Overigens heb ik wel bewondering voor de stilistische kwaliteiten van de
schrijfster. Het dagboek is immers niet geschreven om door anderen gelezen
te worden en toch heb ik het geen bladzijde saai gevonden. Boeiend van
begin tot eind."
"Eerlijkheidshalve bekroop me in het eerste gedeelte van het boek het
gevoel dat het verhaal toch fictie was en geen geschiedenis. Ik denk dat
dit komt door de vlotte manier waarop de schrijfster de pen weet te
hanteren. Gaandeweg overtuigde het verhaal me echter. Een van de scènes
die me het meest is bijgebleven is het moment, waarop ze beseft dat er een
"wolf nodig is om de wolven op afstand te houden". Wie kan het haar
kwalijk nemen? Haar verloofde blijkbaar, die de laatste periode voor de
capitulatie heeft kunnen doorbrengen in betrekkelijke veiligheid en
comfort. Zo komt hij terug in Berlijn en vraagt de vrouw om sigaretten en
drank, terwijl zij heeft moeten vechten om brood en bonen, en daarnaast
brandnetels en ander onkruid heeft moeten eten.
Het is dus niet waar dat mensen die in dezelfde periode in ruwweg dezelfde
regio hebben geleefd, dezelfde ervaringen hebben. Hier hebben man en vrouw
hun eigen verschillende oorlogen mee gemaakt en de kloof blijkt
onoverbrugbaar. Schrijnend, juist door de matter-of-fact toonzetting."
"Ik heb het boek in een paar dagen uitgelezen. Ik vond het moeilijk om
het neer te leggen, al ben ik de eerste dag echt ziek geweest van wat ik
las..Ik was dus behoorlijk gegrepen door het boek.
Ze beschrijft alles heel duidelijk, ik kon me goed voorstellen hoe Berlijn
er uit zag zoals zij er door liep na de bombardementen en beschietingen.
Ook zo'n park waar zomaar een dode man ligt en niemand iets doet om hem te
begraven of zo, en overal die ontlasting en bijbehorende stank en
vliegen..
Het was boeiend om te lezen hoe het leven langzaam weer op gang kwam, met
bijbehorende bureaucratie om alles te remmen. Maar hoe daarna met de
collectieve verkrachtingen omgegaan wordt.. Aanvankelijk is er nog ruimte
tussen de vrouwen om over de verkrachtingen te grappen en vertellen
("hoeveel keer ben jij verkracht? Ik heb vier Russen gehad..") maar zodra
er vluchtelingen en militairen terugkomen in Berlijn en in het leven van
de vrouwen, worden de ervaringen van de vrouwen doodgezwegen. Het lot van
de vrouw? Vooral daarom vind ik het zelf een belangrijk document (ik ben
het eens met wat er in de nawoorden geschreven is) en ik ben blij dat het
uitgegeven is, dat ik ook dit stukje geschiedenis heb kunnen leren kennen.
Maar blij van die kennis word ik niet."
Er is ook een toneelstuk van het boek
verschenen: Tourneeschema
'Een vrouw
in Berlijn' met Cox Habbema
