Jonathan Safran Foer: Alles is Verlicht

Oorspronkelijke titel: Everything is Illuminated. Het is de debuutroman van Jonathan Safran Foer, verschenen in 2002. Een zeer recent boek dus van een zeer jonge amerikaanse auteur ('77).

Kort de plot. Zonder verklapper voor grrls die het boek alsnog willen lezen. De hoofdpersoon, met de naam van de auteur, gaat in de Oekraine (precies: de sjtetl Trachimbrod) op zoek naar de vrouw die in WO II z'n grootvader mogelijk van de dood zou hebben gered. De vrouw dus aan wie 'onze held' zijn bestaan te danken zou hebben. Op z'n speurtocht laat hij zich begeleiden door Alex - zoon van de eigenaar van een reisbureau - die moet tolken. Chauffeur is de vrijwel blinde grootvader van Alex. En dan is er nog de behoorlijk hitsige 'uitkijkhond' Sammy Davis Junior Junior, die de
grootvader zou moeten assisteren. (Ruiken we slapstick?)

De roman oogstte snel veel publiciteit en veel waardering. Bleek eind 2002 bij zowel een groot aantal recensenten als boekhandelaren op nummer I te staan. Stapels exemplaren in de winkels. En al voor de leeslijst van de grrls was samengesteld, verschenen de eerste mailtjes. Waarover later.

Foer's roman is geen simpel boek. De constructie is complex. Diverse verhaallijnen en vertelsituaties, dwars door elkaar. De ik-figuur is Alex, die in een onhandig soort Engels - door de vertaler omgezet in een verrassend Nederlands - het verhaal van de speurtocht vertelt. Bovendien schrijft hij - netjes gedateerde - brieven aan Foer ("beste Jonathan") na diens terugkeer naar de VS. Hij reageert daarin op een verhaal dat Foer aan het schrijven is en kennelijk in fragmenten naar Alex stuurt. In dat verhaal vertelt Foer in vogelvlucht het verhaal van de sjtetl Trachimbrod, 't dorp van z'n grootvader, van - om precies te zijn - 18 maart 1791 tot 18 maart 1942. In 1791 kwam "mijn veelbettige overgrootmoeder" als pasgeboren baby bovendrijven in de rivier de Brod, naar wie ze dan ook maar genoemd werd. In 1942 werd 't dorp door duitse troepen uitgemoord en vernietigd. Tussen deze data krijgen we Foers (verbeelde) familiegeschiedenis te lezen. Veel 'magisch realisme', veel merkwaardige personages. En de holocaust.

Verbasterd taalgebruik. Een beetje slapstick, veel 'fantastische verhalen' en de uitroeiing van een joodse gemeenschap. Een bijzondere combinatie. Wat
vonden de grrls? Een bloemlezing.

Een enkeling was 'not amused'. Over het taalgebruik van Alex:

"Ongelofelijk flauw; al die fouten, die voor komisch moeten doorgaan, zoals: "Ik hoop dat ik je met mijn verslag helemaal bevredigd heb". Ik hoopte dus dat die Alex of beter Engels / Nederlands zou leren of op zou rotten, maar dat gebeurde helaas niet. Dan is er het verhaal van de Joodse gemeenschap door de jaren heen. Dat hangt aan elkaar van onwaarschijnlijke gebeurtenissen. Knap dat iemand het allemaal kan verzinnen, maar ik werd er doodmoe van...."

 

Ook een andere grrl vond 't "geen leuk boek". Het taalgebruik van Alex ging haar tegenstaan. Ondanks een enkel mooi verhaal uit de sjtetl, was haar eindoordeel: 

"Ik vond het een erg bijzonder boek in die zin dat ik het erg creatief vond: de typografie van de hoofdstukaanduidingen, de gebrekkig sprekende Alexander, de sprongen in de tijd enzomeer. Maar in de lovende woorden op de achterflap kon ik mijn eigen leeservaringen niet terugvinden".

 

Maar vaak was er sprake van groot enthousiasme. 

"Begin 20 is ie en hij heeft me de afgelopen dagen aan het lachen, huilen gemaakt. Wat een mooi boek is Alles is Verlicht. Dit boek heeft me erg geroerd. Lezen!"

"Wat een fantastisch boek... De Joodse gemeenschap is warm en chaotisch en
daar tussendoor zitten ook prachtige brieven van de tolk/vertaler met commentaar op het verhaal van Soer. Het is hilarisch en het is ontroerend, het is origineel en het is hartverwarmend. Om heel eerlijk te zijn: ik heb nooit eerder zo'n soort boek gelezen".

"Zo'n bijzonder boek! Het onderwerp, de ingewikkelde constructie, en vooral al die verhalen in al die verschillende verteltranten. Het allermooiste vond ik de sjtetl-verhalen. Vol gein, zo jiddisch, vol fantasie, traditie, heimwee. Treurige gein. Zoiets".

"Als ik dit zo opschrijf (was: korte inhoud) lijkt 'Alles is verlicht' een vreselijk triest boek en dat is het ook. Er zijn geen woorden voor de hartverscheurende gebeurtenissen. Maar tegelijk is het een van de grappigste boeken die ik ooit heb gelezen. Want Alex' schrijfstijl in zijn gebroken 'engels', de heerlijke bekrompenheid in de sjtetl, de idiote conversaties tijdens de zoektocht van Safran Foer, alles werkt danig op de lachspieren en dat maakt het eigenlijk allemaal alleen maar wranger en vreselijker. Ik ben zelden zo heen en weer geschud tussen hardop lachen en het volgende moment wel in tranen uit kunnen barsten. De onvermijdelijkheid van de ondergang van de sjtetl, de manier waarop mensen 'dansend' hun noodlot tegemoet gaan. Het is zo pijnlijk om te lezen dat ik er kapot van ben. 

 

Natuurlijk ging 't over de 'krompraat' van Alex. Die zorgde soms voor enige irritatie. Maar niettemin. Een grll die niet echt enthousiast was over 't boek, schreef: 

"na even wennen aan de kromme taal spraken de brieven van Alex me wel enorm aan. Zo'n ongecompliceerde of naïeve openheid, dat vond
ik wel bijzonder, zonder dat het gekunsteld (nou ja, het taaltje wel, natuurlijk) op me overkwam. Net of een echt mens van vlees en bloed je precies midden in 'm laat kijken. Een voorrecht, leek het wel".

"Op een gegeven moment raak je er aan gewend en wordt de inhoud van wat Alex zegt veel belangrijker. Zijn bijdrage wint in het tweede deel van het boek ook aan kracht en tegen die tijd heb je niet eens meer door dat het 'krompraten' is".

"Het was even wennen, ik ergerde me ook even aan het kromme taaltje van Alex. Maar hadden jullie ook niet het idee dat, naarmate het verhaal vordert en hij dus langer contact heeft met Engelsssprekende Safran, zijn taal beter wordt? En dat hij als persoon zelfverzekerder wordt?"

 

Een zeer dappere grrl las 't boek in de oorspronkelijke taal. 

"In plaats van 'to make' spreekt hij dus over 'to manufacture'. Running gag hier in huis is 'I eat my humble pie' en dat gaat gepaard met veel-volle-mond-kauwbewegingen en heftig slikken". Wat stond er in de vertaling? "Ik eet een zoet broodje van schaamte". 

 

Dus ging 't over de verhouding Engels- Nederlands. 

"Heb bij de vreemde formuleringen in de brieven voortdurend de neiging om de gedachtekronkel daarachter te willen ontwarren. Bij dit boek dan ook meer dan ooit de behoefte aan een tegenpagina in het Engels om één stap dichter bij de oplossing van het raadsel te komen" 

schreef een grrl. Ze werd op haar wenken bediend: An overture to the commencement of a very rigid journey in The Guardian Unlimited.

De reactie hierop: 

"hé, dat was een aantrekkend ding! Nou, mijn respect voor de vertaler is groot, hij pakt de grap wel erg goed op. Ik ben hier zeer likkebaardend voor". 

 

En toen volgde een leuke discussie. 

"Ik zie dat 'daar is zij zeer likkebaardend voor' de vertaling is van 'she licks my chops for it' ; daar ben ik blij om, want die laatste zin heeft voor mij toch een ietwat vunzige connotatie, en de eerste heeft voor mij door het gebruik van het woord likkebaarden meer een soort oerhollandse degelijkheid". 

 

De Scotchgrrl reageerde: 

" ha, grappig. Voor mij is het precies andersom. Ik vind dat woord 'likkebaardend' altijd vreselijk smerigs klinken, (Ik zie gelijk zo'n rafelig grijs baard van een oude vieze man dat onder iets smeuigs zit - honing of erwtesoep bijvoorbeeld - en dan hoe die man dat probeert schoon te maken met zijn tong - bleugh!) Terwijl 'choplicking' gewoon iets is dat een hond doet als hij zin in zijn eten heeft, niets vunzigs dus". 

 

En deze overwegingen afrondend schreef een grrl: 

"Vind het knap van Foer en van de
vertaler om zo met de taal te spelen dat er allerlei vervreemdingsverschijnselen optreden.
Zodra een tweedetaalspreker 'vanzelfsprekende' woorden in de mond neemt en er dan nét even naast zit in het gebruik ervan, verliezen die woorden prompt
die vanzelfsprekendheid. Ze worden weer betekenisvol".

 

De roman(structuur), de sjtetl en de holocaust. Natuurlijk werd er uitgebreid over geschreven en geredeneerd. Niet zozeer over 'het waarom' van de toonzetting van de sjtetl-verhalen. Het bleef bij de constatering (in herhaling en een beetje geparafraseerd ...) 'dansend gaan ze hun ondergang tegemoet'. In eerste instantie ging het over de structuur van de roman in relatie tot het onderwerp. Een vraag: "Is er een grrl die structureel is ingericht en die een overzicht heeft gemaakt van de diverse vertelsituaties? Ik bedoel, de brieven, het boek in het boek en dergelijke. En heeft iemand een idee van de functie van die indeling"? 

 

Een antwoord: 

"Naar mijn idee is het eigenlijke onderwerp van dit boek de representatie van de geschiedenis,
en met name de representatie van het onvoorstelbare: de Holocaust. De verschillende vertelsituaties zijn bedoeld om een verschillend licht te
werpen op een gebeurtenis - historisch, mythologisch, emotioneel, fictief en ga maar verder. ...ze geven het immer subjectieve idee van de geschiedenis weer". 

 

Een grrl pruttelde een beetje tegen:

"Ik vind de sfeer van de roman eigenlijk niet zo stroken met jouw analyse. Het hele verhaal is daarvoor
tezeer doortrokken van humor en een enorme slodder vitaliteit. ...Groot leesgenot. Slurp slurp....Dat klinkt meer naar een soort 'fluidum' dan naar een min of meer intellectuele exercitie".

 

Toen ging 't over de sjtetl -verhalen. 

"Van de kroniek-achtige verhalen
van Trachimbrod (de sjtetl) zou ik graag beter willen begrijpen waarom ze zó opgeschreven zijn. Verwijst dat rare verhaal van die rechtstaande en onderuitgezakte synagoge ergens naar? Waarom worden de rabbijnen steeds minder respectabel? Waarom gebeurt bijna alles op de 18e? Wat doen die vlinders overal? etc. Al die knappe techniek van Safran Foer levert enorm veel betekenis op, maar wat precies"?

"Ik heb gevonden dat 18 een betekenisvol getal is voor de joden, omdat er achttien eeuwen liggen tussen de vernietiging door de Romeinen van het Tweede Joodse Rijk in het jaar 70 en de stichting van het Derde Joodse Rijk"....... 

"Vlinders zijn een bijna universeel symbool voor de ziel, voor onsterfelijkheid en wederopstanding. Of het ook in de Joodse cultuur daar symbool voor is, weet ik niet. Het zou heel toepasselijk zijn voor de vlinders die ik me herinner van de botenparade waarbij het verdrinken van Trachim herdacht werd".

 

Nogmaals ging het over taal. Nu over de functie ervan tijdens het schrijfproces: 

"Het boek gaat trouwens ook inhoudelijk over taal, over spreken en moeten zwijgen, over indruk maken via je woorden ...over (de waarheid) spreken, schrijven en zich schrijvend herinneren". Dit alles 'verwoord' door Alex, want "de minstzeggende persoon is eigenlijk het personage Safran Foer zelf. Eigenlijk kom je nauwelijks iets over hem te weten. Hij is als een figurant in zijn eigen verhaal. De spil om wie alles heen beweegt, maar
die zelf stilstaat in het geheel"

"Foer zet ...(in de sjtetlgeschiedenis) ...het verleden naar zijn eigen hand". Over 'herschrijven' gesproken!  

 

In dit verband een enkel citaat uit de mails. Mogelijk zeer ontoegankelijk voor de grrls die de roman niet lazen. Maar misschien ook een beetje 'verlichtend'! Alex levert, naarmate het schrijfproces (het fictieve
verhaal over de sjetlbewoners) vordert, steeds commentaar op het relaas van hem en Foer. Vooral de moeite die het hem kost om verder te gaan, wat hij
zegt in de brieven, en het schrijven-over-het-schrijven. 

  • Wij zijn zeer onafhankelijk met de waarheid, ja? Wij alle twee'. (p. 197) 
  • Op dezelfde pagina zo mooi: 'We beschrijven onszelf vaak als dwaze personen, en we beschrijven onze reis, die toch een nobele reis was, als heel vulgair en tweedeklas. Terwijl we jouw grootvader twee armen zouden kunnen geven, en hem trouw en onkreukbaar zouden kunnen maken. We zouden Brod kunnen geven wat zij verdient in plaats van wat zij krijgt. ...... Ik denk dat er geen grenzen zijn aan hoe prachtig we het leven kunnen laten lijken.

 

Tot slot enkele favoriete quotes van een grrl. Hier geselecteerd cf. eerder genoemde evt. kenmerken van de roman.

  • De slapstick: 'Het is alleen maar Sammy Davis Junior Junior. Zij laat altijd vele scheten in de auto, omdat deze geen schokverbrekers heeft en geen veringen, maar als wij een raam omlaag doen, dan zal zij naar buiten springen, en wij hebben haar nodig omdat zij de uitkijkteef is voor blinde chauffeur die ook mijn grootvader is. Wat is het dat jij niet begrijpt?'  
  • De vaak bizarre verhalen uit de sjtetl. 'Op zijn hondjes deed hij het met de harten-twee Brandil W. die maar één hart had, dat verre van gezond was en haar een waggelende tred en dikke brillenglazen bezorgde en haar vlak voor de oorlog zou doen sterven, veel te
    vroeg en net op tijd'.
  • Het einde: ' Dus werd er niets gedaan, en niets besloten. Geen koffers gepakt, geen huisraad op karren geladen. Geen greppels gegraven, geen gebouwen versterkt. Niets. Ze zaten als dwazen af te wachten, zaten als dwazen op hun krent en spraken als dwazen over dat dolkomische voorval met Simon D en die pruim, waar iedereen uren om kon lachen zonder dat iemand het zich precies kon herinneren. Als dwazen zaten ze op hun dood te wachten, en we kunnen het ze niet eens kwalijk nemen, want wij zouden hetzelfde gedaan hebben. We doen hetzelfde'


Mart

Nog meer over dit boek....: 

relevante links

schrijver: 

boektitel: 

Alles is verlicht

isbn: 

9789041408969

genre: 

leeslijst: 

maand: