Harry Mulisch: De ontdekking van de hemel


INTERMEZZI EN HEMELSE PLANNEN
De grrls bogen zich vooral over de vraag of de chef nu wel of niet God
moet voorstellen. En wordt hemel ontdekt? Of ontdekt de hemel?

-----
De chef van de hemel maakt zich zorgen over het voortbestaan van zijn
hemel. Hij geeft zijn topambtenaar opdracht dit te verhelpen. Deze geeft
de opdracht door aan een ondergeschikte die dichter bij de mensen staat.
De opdracht behelst de geboorte van degene die de hemel kan redden, een
soort omgekeerde messias. Het heeft hem 100 mensenjaren gekost om tot het
juiste Spermatozoön en de juiste Vonk te komen. Er is het nodige leed in
de vorm van oorlogen aan voorafgegaan en er zijn heel wat mensen ‘zonder
speciale bedoeling geboren’ moeten worden om tot die juiste combinatie te
komen. Het boek dat we dan lezen is het verhaal van deze ‘messias’ en de
korte voorgeschiedenis ervan, beginnend op 13 februari 1967, zoals verteld
door die ene ambtenaar aan die andere. Het verhaal wordt daarna nog twee
keer onderbroken door intermezzo’s: commentaar van de hoge ambtenaar op
het verhaal en de verdediging daarvan door die andere (engel)ambtenaar.

Tijdens de intermezzi (het eerste intermezzo begint op pagina 241), het
eerste bedrijf is inmiddels afgesloten omdat de VONK overgeslagen is,
praten de chef en zijn maatje gewoon door over de uitwerking van het Plan.
Ze staan als het ware voor het doek een dialoog op te voeren. En dan nog
het volgende: voorafgaande aan het eerste intermezzo is er sprake van een
opdracht. Wie is wie in deze voor mij nog duistere passage? Antwoord: De
opdracht aan VONK is om aan ‘IK’ het ‘testimonium’ terug te bezorgen.
Licht moet afdalen in Duisternis die ooit weer een kern van licht in zich
bevat? Het klinkt allemaal nogal cryptisch en de vorige keren heb ik hier
snel overheen gelezen.

Wie zijn de Stem en de Chef? Dat lijken me woorden die voldoende
multi-interpretabel zijn om door veel lezers zonder meer te worden
begrepen.

Van de hemelse hiërarchieën en hun rangorde en verscheidenheid heb ik
weinig kaas gegeten. In eerste instantie was ik van mening dat de Chef God
Zelf was. Ik werd al meteen op het verkeerde been gezet omdat hij op
pagina 10 naar ik dacht aangesproken werd met: Heilig, heilig en nog eens
heilig. Maar gaande deze discussie hebben jullie me ervan overtuigd dat de
grote chef toch een engel is en wel eentje in de hoogste regionen. Even
wat secundaire literatuur geraadpleegd hebbende (Hans-Werner Schroeder: de
hemelse hiërarchieën, uitgeverij Christofoor-Zeist) denk ik nu dat hij
zich in de hoogste regionen, die van de Cherubijnen en Serafijnen bevindt.
Misschien wel een beetje muggenzifterig van mij om dit te gaan uitpluizen,
maar ik denk dat het voor het doorkrijgen van de roman eventueel van
belang kan zijn.

Harry Mulisch heeft heel goed op een rijtje hoe daarboven de rollen
verdeeld worden en schept een ‘Schouwtoneel’ waarin ieder personage zijn
rol moet spelen en soms als een speelbal heen en weer gerold wordt. Waar
heb ik dit eerder gelezen? Vondel?

Wat die chef aangaat: als dat god niet is, dan hebben de hemelse
legerscharen Nietzsche niet goed begrepen.
En dat testimonium (getuigschrift, bewijsplaats) moet toch terug? Dan is
het ook eens gekomen. Nou, wat is er aan schrift nedergedaald? De tora,
lijkt mij, misschien bij uitbreiding tenach.

De inhoud van de vier delen komt min of meer overeen met zijn essay uit
1980 ‘De compositie van de wereld’: de mens is tot ondergang gedoemd,
omdat hij zich heeft uitgeleverd aan de techniek. De mens heeft het woord,
de ideologie verloochend. De onafwendbare consequentie is dat de mens zal
verdwijnen in de machines die hij zelf heeft uitgedacht en voortgebracht.
Namens de mens is het pact met de duivel ondertekend door Francis Bacon
(1561-1626), de grondlegger van de moderne,
wetenschappelijk-technologische wereld. Dit pact is in de plaats gekomen
van het Verbond tussen God en de mensen, de Tien Geboden, gebeiteld in
Mozes’ Stenen Tafelen. Dit testimonium moet teruggebracht worden naar de
hemel omdat de hemelbewoners hebben ontdekt dat de mens, die zich heeft
uitgeleverd aan de technologie, op het punt staat de hemel te ontdekken.
Als de stenen tafelen terug zijn, wil de engel-verteller ook nog eens
achter het pact met de Duivel aan mogen. Hij wil nog niet met pensioen
(Mulisch is bij beëindiging van het boek 65).

En wie is het maatje van de Chef? Degene die de VONK overbrengt, dus
Lucifer?

Er zou dus sprake zijn van een spanningsveld tussen die twee disciplines
waardoor ‘de vonk’ overspringt. Inderdaad, heel knap gevonden.

Lucifer is toch juist een gevallen Engel die zich ontpopt als Satan?
Misschien dan eerder een van de andere aartsengelen, Michaël of Gabriël?
Hoewel... ik sluit ook niet helemaal uit dat Mulisch (tenminste deels)
zichzelf bedoelt met dit maatje (als schrijver, schepper van personages en
degene die bepaalt wat er met hen gebeurt). Het maatje van de Chef gaat op
een gegeven moment ook het verhaal vertellen, hij heeft de macht om
personages te laten leven en sterven. Dat zou je ook kunnen zien als de
rol van de schrijver in het verhaal. Het boek zit vol met dat soort
dubbele bodems, en Mulisch is er in mijn ogen ijdel genoeg voor om dit te
bedoelen...

Klopt, het ‘maatje’ wordt de verteller en het is dus heel aannemelijk dat
hij de schrijver zelf is, en ‘Max’ zou dan weer het alter ego van de
schrijver zijn.

Als je een bijbel hebt, kun je in exodus 24:12 en 32:15,16 vinden hoe het
testimonium totstandkwam. Het zijn de eerste plaatsen waarop geschreven
wordt in het bijbelverhaal. De schrijver is in al die gevallen God. Het
geschreven hebreeuws is dus van goddelijke afkomst. Zoals ook Hij, binnen
dat verhaal, de eerste is die het Woord neemt.

Heilig, heilig, heilig de Heer der Heerscharen. Vol zijn Hemel en Aarde
van Uw Heerlijkheid, Hosanna in den hoge. Op grond van dat driemaal heilig
waarmee hij aangesproken concludeerde ik dat de chef dus God moest zijn.
Later begreep ik van een van de meelezeressen dat de chef niet God zelf
was, maar wel een hooggeplaatste in de engelenhiërarchie, een Cherub of
zo. Waarna ik weer begon te twijfelen en er nu echt vanuit ga dat de chef
de Hoogste Baas is. Trouwens: nu ik dit schrijf: wel weer het getal ‘drie’
hè?

Vraagje tussendoor: hoe zit dat nu met de ontdekking van de ‘hemel’? Die
wordt toch niet ontdekt of zie ik dat verkeerd?

Nou, naar mijn bescheiden mening zat Max er erg dichtbij, maar de in zijn
dronken bui ontsponnen gedachten kon ik niet helemaal volgen. Dat werd te
‘technisch’. Maar omdat hij erg dichtbij die ontdekking zat, kreeg hij die
meteoriet op zijn hoofd. Dat begreep ik tenminste uit het intermezzo wat
vlak daarna volgde.

In de Ontdekking dient de opmerking over supersnaartheorieën vooral als
overgang naar speculaties over oneindigheden en over muziek; de naam van
de wiskundige Cantor verbindt beide thema’s... Wat betreft oneindigheden
is deze overgang vreemd: superstringtheorieën zijn bij vakmensen juist
geliefd omdat ze oneindigheden vermijden. Dus terwijl hedendaagse (1995)
kosmologen en fysici oneindigheden (als uitkomst van berekeningen van
waarneembare verschijnselen) als feilen van de theorie zien, houden de
beschonken Max (p. 649) en de engelen (p. 433) de oneindigheid voor
waarheid; zij zien er een diepere zin in. (Dit staat in het stukje van W.
Drees, die behalve filosoof ook fysicus was/is).

Leest als een trein, maar wat staat er nou in? Wat wordt hier ontdekt?

Maar het wOrdt toch niet ontdekt!?

Als je ervan uit gaat dat de mens de hemel zou ontdekken, dan wordt die
inderdaad niet ontdekt. Maar het kan ook zo zijn dat de hemel een
ontdekking doet.

Toen ik net in het boek begonnen was, verbaasde ik me erover dat ik nooit
over de dubbelzinnigheid van de titel had nagedacht. Ik ging er zonder
meer vanuit dat de mens de hemel zou ontdekken. Nooit heb ik er bij stil
gestaan dat de hemel iets over de mens zou kunnen ontdekken. Na lezing
geloof ik dat de titel de beide betekenissen bedoelt.

Nou, ontdekken van de hemel is zeker wat de verteller doet. Hij gaat daar
heel ver in. Hij ontdekt ons de hemel: een naargeestige plaats vol bazige
meneren.

Het merkwaardige is dat als zo’n toestand in dit verhaal bijna bereikt
lijkt er iets tussenbeide komt dat dit weer teniet doet. Bijvoorbeeld: Max
is op het spoor van het geheim van het heelal. Als hij op het punt staat
dit te openbaren valt er een meteoriet uit de lucht die hem doodt. Wie is
de regisseur van dit alles? De Chef heeft nog een stem, maar hoe openbaart
de duivel zich?

Is de Chef soms tweeledig, zowel engel als duivel tegelijk? Wit-zwart?

En dat op het eind van deel I ‘De Vonk’ overslaat, ja – da’s duidelijk.
Las ook nog even de daaropvolgende Opdracht. Beetje ‘high’ proza – maar ’t
lijkt of De Ondergeschikte de opdracht krijgt de gestalte van die Vonk aan
te nemen. God is De Chef – niet een van die twee die de gesprekken voeren
in de intermezzo’s. Op een gegeven moment hebben ze het over Nietzsche en
het feit dat hij een praatje rondstrooide dat De Chef dood was. Lijkt me
dan duidelijk dat De Chef dan God is. Toch?

De structuur van de roman wordt me nu wel langzaam duidelijk. Herlas de
Opdracht + eerste intermezzo. Even simpel: onderdanen van De Chef (= De
Schepper) grijpen in. Lucifer heeft de zaak gefrustreerd door z’n contract
met de mensheid. De techniek dreigt Hogerhand te gaan overheersen. Dus
gaat Hogerhand ingrijpen: geef terug die Tien Geboden. (Wat dat nou weer
zou opleveren? Geen idee).

Telkens klinkt in het relaas van de ‘engelen’ de angst door dat de Chef de
mensen te slim heeft gemaakt, diens ontwikkeling gaat zo razendsnel dat
zij God wel eens voorbij zouden kunnen streven. En dat ze daarom niet meer
in zijn bestaan geloven. Of zou dat het werk van Lucifer zijn? Doordat
Francis Bacon een pact heeft gesloten met de duivel! [verwijzingen
hiernaar komen ook telkens terug!] “Lucifer heeft gewonnen, het is zinloos
er nog langer omheen te draaien. Door zijn duivelse zet met de
verraderlijke baron heeft hij zich de sterkere getoond, daar helpt geen
moedertjelief meer aan.” “Via het lichaam van de mensen heeft Lucifer hun
geest in zijn greep gekregen. Onze grootste fout is, dat wij hem altijd
hebben onderschat. Wij dachten dat het zo’n vaart wel niet zou lopen, want
wie kon het nu opnemen tegen de Chef? Soms denk ik – het is zonde dat ik
het zeg – dat hij de mensen veel beter kent dan de Chef.”

De ‘engelen’ wissen hun sporen uit: Ada sterft op het moment dat de
tafelen door Quinten afgeleverd worden; hijzelf verdwijnt weer richting
Het Licht, Max is al gedood door de meteoriet en zeer waarschijnlijk
krijgt Onno een (fatale??) hersenbloeding.

Ik merk dat ik de uitspraak dat de Chef nog wat van de mensen kon leren
een onmogelijke suggestie vind. Als je het over God hebt dan heb je het
per definitie over een almachtige God, dat is het concept. De mens kan al
veel, maar almachtig, nee. Max kan ervan meepraten dat de mens niet
almachtig is, of juist niét. Kon ie nog maar.

Dat is toch wat ik lees in het tweede intermezzo, begin van het derde
deel... (p. 434). De kennis van de mens verdubbelt zich elke twaalf jaar
“en bij het benaderen van de almacht wordt letterlijk alles mogelijk daar
beneden. Knowledge itself is power – wie denk je dat dat aforisme heeft
bedacht? Die vervloekte Francis Bacon natuurlijk weer. Kennis is macht,
ja, maar niet alleen over de natuur, ook over mensen en over ons. (...)
Herinner je je nog die serie vragen die de Chef ooit op Job afvuurde – of
hij zijn stem tot de wolken kon verheffen, en of hij de zee met deuren kon
afsluiten, en weet ik wat allemaal nog meer? Nee, dat kon hij niet, dat
kon alleen de Chef, en moet je kijken wat onze Job nu allemaal kan. Daar
zijn dingen bij, die zelfs voor de Chef gloednieuw zijn. Lucifer heeft
gewonnen, het is zinloos er nog langer omheen te draaien.”

Hogerhand is beducht dat die slimme (Lucifer) mensheid zelfs op de punt
staat ’t geheim van de hemel te ontsluieren. (Zie Max en z’n werk – staat
ie op ’t punt: afknallen! Ja, Hogerhand straft ogenblikkelijk.) Dus is
actie geboden: een afgevaardigde moet De Tien Geboden terughalen. Wat
betekent dat het contract van Hogerhand met mensheid wordt verbroken. De
gevolgen worden in de epiloog geschetst. Een puinhoop. Hogerhand nam
wraak.

Wat een vondst: God en de duivel als een soort Januskop! Zorgt wel voor
evenwicht. Maar toch denk ik niet dat dat zo is. Waar de Chef op afstand
de boel beziet en telkens bijstuurt, is de duivel in de mens gevaren
(Lucifer kent de mens beter dan de Chef en weet de mens ook beter te
sturen, en rechtstreekser, hij heeft geen meteorieten nodig, de hebzucht
en eerzucht van de mens is voldoende materiaal om mee te werken).

Kocht een dun boekje over de Alchemie. En waar stuit mijn oog op?
De beginselen van de westerse alchemie:
De afdaling vanuit de macrokosmos naar de microkosmos volgt een precieze
reeks symbolische stadia: 1. De macrokosmos bevat zeven hemellichamen (in
de alchemie ‘planeten') Zon, Maan Mercurius, Venus, Saturnus Mars en
Jupiter. 2. De zeven planeten manifesteren zich in de vier elementen:
Vuur, Lucht, Aarde en Water, die weer samenvallen met de vier stadia van
de materie 3. plasma, gas, vaste stof en vloeistof. 4. De vier elementen
openbaren zich in de symbolische ‘drie beginselen’: zwavel, zout en kwik.
5. De symbolische drie beginselen manifesteren zich door middel van de
eeuwige tegenstelling tussen positief en negatief (actief-passief,
mannelijk-vrouwelijk, droog-nat, licht-donker enzovoort). 6. Uit deze
tegenstelling ontstaat de materie en daarmee de microkosmos. De grote
gemene deler van dit alles is de ‘quintessens’: de goddelijke vonk die van
de macrokosmos is neergedaald naar de microkosmos en die in elk ding
aanwezig is. En dat brengt me tenslotte op de titel: natuurlijk gaat het
verhaal enerzijds over de mens die dreigt de hemel te ontdekken (Max),
maar daar kan nog een stokje voor worden gestoken. Wat ernstiger is, lijkt
me, is dat de hemel ontdekt dat hetgeen hij geschapen heeft, zich aan z’n
macht onttrekt. Dat was niet de bedoeling... En het doet me denken aan
een vraag die volgens mij een tijd geleden als actueel werd ervaren (en
het misschien nog is?): of het zo zou kunnen zijn dat de kunstmatige
intelligentie die de mens ontwikkelt, ooit wellicht slimmer zal worden dan
de mens zelf.

Alleen Sophia lijkt te overleven. Totaal interessant? Volgens Jop ( Piet
Calis) verdwijnt Quinten omringd door moeder en literatuur naar omhoog.
Hetgeen hoop zou bieden.

Tja. Zou kunnen. Ik las slechts de epiloog, waarin de ene Hogerhand
suggereert: zullen we er wat aan gaan doen? De andere Hogerhand: geen
sprake van.



index boekgrrls bespreking Ontdekking van de Hemel


 

 

 


De diverse onderdelen
van de Ontdekking van de Hemel
die de boekgrrls bespraken:

Het verhaal

De proloog

Getallen, symbolen, geometrische figuren, muziek en architectuur

Wie of wat is Quinten en wie is zijn vader

Sleutelfiguren en andere verwijzingen

Foutjes

Overige mails over de inhoud

Waardering

 


 

Boekgrrls

Laatste keer bijgewerkt: 30/10/07  Eisjen