“Een gehuwd stel hoort een zeer
aanzienlijke mate van ongemak, onverenigbaarheid,
persoonlijk lijden en tegenspoed te verdragen en toch als man en vrouw
samen te blijven leven”, zo schreef het Britse weekblad de Saturday Review in 1858. De
mogelijkheid om voor een speciale rechtbank te scheiden was net
ingevoerd in het Verenigd Koninkrijk. Niet dat daarmee een scheiding
voor alle Britten bereikbaar werd, alleen al vanwege de kosten die het
met zich meebracht. Breed aanvaard was echtscheiding ook nog lang niet,
zoals blijkt uit bovenstaand commentaar. De zaken boden wel smeuďge
verhalen voor kranten en tijdschriften, die gretig werden gelezen.
Vernederende en traumatische
ervaring
Voor de hoofdpersonen vormden ze een vernederende en soms traumatische
ervaring zo blijkt uit De geheime
liefde van Mrs. Robinson waarin voormalig journalist Kate
Summerscale de huwelijkse en seksuele moraal in het midden van de 19e
eeuw in Groot Brittannie onder de loep neemt. Centraal in haar boek
staat Isabelle Robinson die door haar man Henry beschuldigd werd van
overspel. Het was niet alleen een van de eerste echtscheidingszaken
maar vooral de geruchtmakendste en dat had alles te maken met de rol
van Isabelle en haar opzienbarende dagboek.
Troost en afleiding
Isabelle Robinson, in 1813 in Londen geboren als
Hamilton Walker, kwam uit een zeer respectabele familie. Ze was
intelligent, ontwikkeld en belezen. Het huwelijk met de zes jaar oudere
Henry was haar tweede, haar eerste man was overleden waarna ze als
jonge weduwe achterbleef met een jongetje van
nog geen jaar oud. Met haar tweede echtgenoot kreeg ze nog twee zonen.
Net als haar eerste huwelijk was de verbintenis met Robinson weinig
gelukkig. Volgens Isabelle was hij zelden thuis, toonde hij geen enkele
wezenlijke belangstelling voor haar en was hij alleen met haar getrouwd
vanwege haar status en rijkdom. In haar dagboek omschreef ze hem als “ongezellig (....) niet ontwikkeld,
kortzichtig, nors, egoďstisch en trots (.....) een man die alleen een commerciëel leven leidde”.
Voor Isabelle was haar dagboek in eerste instantie een manier om 'haar
zwakten, haar verdriet en haar zonden uit te spreken', schrijft
Summerscale en dat was niet ongebruikelijk voor
negentiende eeuwse vrouwen. "Ze legde er rekenschap af van haar gedrag
en gedachten; ze worstelde met haar fouten en probeerde een pad naar
een deugdzaam leven uit te stippelen." Maar het zou al snel meer dan
dat worden.
Nadat het gezin
Robinson naar Edinburgh was verhuisd zocht Isabelle troost en afleiding
bij lady Elizabeth Drysdale, een oudere dame die in Edinburgh het
middelpunt was van een groep familie en vrienden met een levendige
belangstelling voor ontwikkelingen in kunst, literatuur en wetenschap.
Isabelle sloot er onder meer vriendschap met Edward Lane, de schoonzoon
van
lady Drysdale, en diens vrouw Mary. Lane studeerde medicijnen en had
veel interesse in geneeswijzen als hydrotherapie. Later zou hij een een
goedlopend kuuroord beginnen in de bossen van Surrey.
Zalige opwinding
Al bij hun eerste ontmoeting in 1850 maakte Lane diepe indruk op
Robinson, in haar dagboek noemde ze hem ‘knap’ en ‘betoverend’.
Isabelle was op dat moment 37, Lane tien jaar jonger. In haar dagboek
noteerde Isabelle de komende jaren nauwgezet wat er gebeurde als ze
Lane tegenkwam: ieder woord, elk gebaar, elke blik van hem werd gewikt
en gewogen. Langzaam ontwikkelde de vriendschap zich tot een affaire,
die
zich vooral afspeelde als ze voor korte of langere tijd in zijn
kuuroord verbeef; als vriendin van de familie maar ook voor behandeling
van lichamelijke en emotionele gezondheidsklachten waar ze al jaren
onder leed.
Soms noemde ze hem in haar dagboek 'de dokter'. Uit Isabelles notities
kan je opmaken dat Lane haar gevoelens niet altijd beantwoorde: “Toen we een tijdje hadden zitten praten
leek Edward zijn vroegere gevoelens voor mij te hervinden; hij
liefkoosde me en verleidde me, en ten slotte begaven we
ons,met enige vertraging,
naar de belendende kamer, waar we een kwartier in zalige opwinding
doorbrachten.”
Korte tijd later zou Edward zeggen dat er een einde
moest komen aan hun verhouding maar daarmee was die volgens het dagboek
van Isabelle niet voorbij.
Lane was overigens niet de enige man voor wie Isabelle belangstelling
toonde, ook John Thom en Eugčne le Petit, beiden korte tijd werkzaam
als leraar van haar kinderen en net als Lane een stuk jonger dan
zijzelf, kwamen regelmatig in haar dagboek voor, maar ze beschreef ook
hoe beiden haar afwezen.
Maatschappelijk gevaar
Hoeveel Henry Robinson precies wist van de escapades van zijn vrouw is
niet bekend, wel had hij vermoedens. Die werden bevestigd toen Isabelle
met hoge koorts op bed lag te ijlen en namen noemde van andere mannen.
Op zoek naar bewijs voor haar ontrouw vond Henry niet alleen het
dagboek maar ook essays, brieven, aantekeningen en gedichten van zijn
vrouw. Hij nam alles in beslag, volgens de toen geldende wetten had hij
daar als echtgenoot recht op. Hij zette zijn vrouw het huis uit,
verbood haar hun twee kinderen nog te zien en vroeg uiteindelijk
echtscheiding aan wegens overspel. Meer reden had hij niet nodig, als
Isabelle om echtscheiding had verzocht
had ze moeten bewijzen, zo schrijft Summerscale, dat er niet alleen
sprake was van ontrouw maar ook van ‘kwaadwillige verlating, wreedheid,
bigamie, incest, verkrachting, sodomie of bestialiteit’. Dat was omdat
de overspelige vrouw een ‘maatschappelijk gevaar’ vormde: “Omdat ze haar echtgenoot kon opzadelen
met het kind van een andere man, bedreigde de ontrouwe echtgenote
zekerheden omtrent vaderschap, bloedverwantschap, erfopvolging en
erfrecht – de grondslagen van
de burgermaatschappij.”
Edward Lane ontkende dat er sprake was of was geweest van een
verhouding met Isabelle, ook toen hij onder ede moest getuigen. Bij
gebrek aan andere betrouwbare getuigenverklaringen - onder druk van
haar advocaten ontkende
Isabelle ook - bleef het dagboek over als enige bewijs. Door zowel
aanklager als verdediging werd er uitgebreid uit geciteerd om hun kant
van de zaak te bepleiten en daarmee haalden de zieleroerselen van
Isabelle Robinson de nationale pers.
En daarmee zijn ze voor de eeuwigheid bewaard want het dagboek zelf is
na de rechtzaak vernietigd. We moeten het dus doen met fragmenten en
daar komt een beeld uit naar voren van een vrouw die worstelde met
zichzelf en met haar rol als vrouw en moeder, maar ook met het huwelijk
als instituut en met het geloof. Een vrouw die diep ongelukkig was met
haar echtgenoot en geen andere uitweg leek te zien dan de aandacht en
liefde van andere mannen te zoeken. Dat is tenminste zoals we er met de
ogen van nu naar kijken maar met de ogen van toen werd ze gezien als
een gestoorde, zedeloze vrouw die jonge mannen corrumpeerde.
Twijfel
Van het begin af aan werd er echter getwijfeld aan de juridische
bruikbaarheid van het dagboek. Klopte het bijvoorbeeld allemaal wat
Isabelle had geschreven? Of had ze het verzonnen, was ze een fantast?
Of had ze literaire aspiraties en wat zitten oefenen voor een roman?
Hoe dan ook, of het nu een waargebeurd verhaal was of niet: de
reputatie van Isabelle Robinson lag aan diggelen. Wat haar vooral
kwalijk werd genomen was dat ze op geen enkele manier voldeed aan het
beeld waar een vrouw in de
Victoriaanse tijd moest voldoen: onschuldig, kuis en onderdanig. Haar
gedrag, of het nu in werkelijkheid of slechts in fantasie was, werd
haar bovendien - geheel volgens diezelfde tijdgeest - veel zwaarder
aangerekend dan het gedrag van Henry, die er openlijk een maitresse op
na hield bij wie hij twee dochters had.
Geen tranentrekker
Op basis van het levensverhaal van Isabelle Robinson had Summerscale
een heuse tranentrekker kunnen schrijven: zo'n boek dat blijft steken
in een opeenstapeling van de vernederingen die een vrouw in de
Victoriaanse tijd moest ondergaan. Ik was er even bang voor vanwege de
manier waarop de Nederlandse vertaling wordt aangeprezen als een
waargebeurd schandaal, versterkt door een antieke foto van een nogal
smachtend, prerafaëlistisch type. Geen idee wie het is, Isabelle
Robinson volgens mij niet. Maar zo'n boek is het dus gelukkig niet. Dat
komt in de eerste plaats door Summerscales feitelijke, wat
afstandelijke manier van schrijven maar ook omdat ze Isabelle zelf niet
spaart. Uiteindelijk was zij het grootste slachtoffer in deze affaire
maar daarmee geen heilige: ze was egocentrisch, obsessief en
overdreven, ze reageerde haar frustraties soms af op haar kinderen en
gebruikte de vriendschap van Mary Lane (‘zo lief, zo aardig, zo
argeloos’) om dichter bij diens man te kunnen komen, om maar eens wat
te
noemen.
Breder kader
Daarnaast plaatst Summerscale het verhaal van Isabelle in een breder
kader en schetst zo een beeld van hoe er in bepaalde kringen tijdens
die periode werd gedacht over liefde en seksualiteit, over mannen en
vrouwen. Daarbij gaat het niet alleen om de juridische kant van de zaak
maar ook bijvoorbeeld
om opvattingen binnen wetenschap en literatuur in die tijd. Zo verwijst
ze naar de romans van de Brontiës maar ook naar Flaubert wiens Madame
Bovary een jaar eerder voor enorme opschudding had gezorgd, het was in
Groot-Brittannië verboden.
Eerder schreef Summerscale volgens dezelfde methode De vermoedens van
Mr. Wicher. Daarin gebruikte ze de moord op een jong meisje niet alleen
om die moordzaak te reconstrueren maar ook het leven van een
middenklasse gezin op het Britse platteland in de Victoriaanse tijd
evenals de opkomst en
ontwikkeling van de detective(roman).
Voelbaar
De geheime liefde van
Mrs.Robinson was ondanks een paar
minpuntjes een plezier om te lezen. Die minpuntjes zijn dat
Summerscale zich soms verliest in details en personen die verder geen
rol van belang spelen. Ook vreemd is dat ze op het eind ineens gaat
speculeren over wat Isabelle Robinson nu echt bewoog. Geheel
overtuigend vind ik haar theorie overigens niet. Maar goed, dat zijn
slechts kleine aanmerkingen.
Misschien is het niet zo spectaculair of nieuw wat Summerscale met dit
boek heeft te zeggen. Dat vooral vrouwen maar ook mannen in de 19e eeuw
gebukt gingen onder een verstikkende, dubbele moraal? Dat artsen en
wetenschappers er - in onze ogen - merkwaardige ideeën op na hielden
over seks en gezondheid?
Tja: dat wisten we al, in grote lijnen althans. Veel van die
opvattingen zijn trouwens nog steeds niet uitgebannen, niet wereldwijd
maar ook niet in onze eigen westerse maatschappij. Maar de manier
waarop Summerscale de geschiedenis tot leven brengt van Isabelle
Robinson, met al haar gebreken en soms ergeniswekkende gedweep, maakt
voelbaar hoe diep maatschappelijke dwang in het persoonlijke leven kan
ingrijpen en hoe moeilijk het kan zijn je daaraan te onttrekken.
Hilde
|
Kate
Summerscale
video-interview
Website
Mrs Robinsons Disgrace
|
