Renate Dorrestein: Perpetuum mobile van de liefde


In maart 2002 was  dit boek aan de beurt. De grrl die het nomineerde schreef nog blijmoedig:

Ik heb Perpetuum Mobile op de leeslijst gekregen omdat ik vind dat dat nou een Dorrestein is die ook niet fans zouden moeten lezen.

 

Nou, gelezen is het. Maar voor een aantal grrls bleek het nogal een opgave:

Wat een vervelend boek! Wat een gezeur, gezanik en gedram! Waar gaat het over? Over een 34-jarige vrouw die in het reine tracht te komen met de zelfmoord van haar zusje. Daar wordt de hele wereld bij gehaald en alles en iedereen krijgt de schuld (nou ja, vooral de vrouwonvriendelijke maatschappij) alhoewel de hoofdpersoon -natuurlijk- vooral de schuld bij zichzelf zoekt: krijgt zij immers niet wekelijks post van lezeressen (zij is journaliste bij Opzij en Viva) wier leven na het lezen van een van haar artikelen ingrijpend is veranderd? Nou dan! Op de laatste bladzijde moet ze echter constateren dat zij nu ook weer niet zo belangrijk is geweest als grote zus dat zij het had kunnen voorkomen. Ik heb de eerste pagina's helemaal gelezen en ben er verder met grote stappen doorheen gegaan omdat je op elke bladzij meer van hetzelfde tegenkomt. Dat ratelt en raaskalt maar door, maar na een bladzij of twintig is elk effect weg en roept deze lange uitbarsting van woede en onmacht voornamelijk irritatie op.

Als je zes boeken van één auteur in je kast hebt staan zou je toch aannemen dat je er iets mee hebt. Maar nee, ik zal D. nooit opnoemen in het rijtje auteurs die ik graag lees, om over favorieten maar te zwijgen. Hoe komt ze dan met haar boeken in dit huis?

Het begint me erg te irriteren, dat 'liehiefde' waar ze haar vorm van waargenomen liefde bedoelt. En tot op heden is het ook nog niet uitgelegd. Gewoon schuingedrukt had toch ook gekund? Of een keer of twee op een cruciaal moment? En als het zo belangrijk is, waarom luidt de titel dan niet "het perpetuum mobile van de liehiefde"?

 

Er werd wat afgeleden. Bij een enkele grrl leidde dit boek bijna tot levensverkorting :

Hoewel ik nog nooit iets van Dorrestein gelezen heb wat me aansprak, heb ik het boek echt met open vizier benaderd. Maar mijn God sta mij bij! Misschien komt het door mijn hartvochtige afkeer jegens zelfhulpboeken ;-) maar ik heb mezelf echt geweld aangedaan door me erdoorheen te worstelen. Sorry maar ik kan hier echt ook nog eens iets over gaan schrijven, in ieder geval niet zonder mijn leven met minimaal een jaar te verkorten door overmatige ergernis.

 

Sommigen toonden nog enige schroom vanwege het autobiografische karakter van de zelfmoord in het boek:

Alleen: het feit dat je weet dat het grotendeels ècht gebeurd is, maakt dat ik met kritiek erop terughoudend ben. Terwijl ik het als boek gewoon niet goed vindt. De manier waarop je amper een beeld krijgt van het zusje bijvoorbeeld, de manier waarop het verzonnen verhaal van Godelieve door het waargebeurde verhaal is heen gevlochten, de manier waarop allerlei cliché's over de maatschappij en de positie van vrouwen er bij worden gesleept (alsof er nooit jongens van een flatgebouw springen). de dreinerige, verongelijkte toon: alles bij elkaar vindt ik het geen goed boek.

 

Ook de feministische verklaring viel niet goed:

In "Perpetuum" gooit ze de schuld van alles wat er mis is op de mannen. Ook van de zelfmoord van haar zusje krijgen zij de schuld. Uit het verhaal krijg je de indruk dat ze geestesziek was en als gevolg daarvan zelfmoord heeft gepleegd. Dorrestein heeft alles op zichzelf en haar eigen overtuigingen teruggebracht. ;-) Ik noem me zelf gemakkelijk een feminist en handel in die geest, geloof ik. Maar ik sleep het thema niet overal bij. Of is het inderdaad zo hard gegaan de laatste tijd dat het in '88 nog nodig was dat te doen? Ik heb zo m'n twijfels. En als ik me eenmaal begin met irriteren gaat het hard. Mijn aversie tegen dat 'liehiefde' had ik al gedeeld. Maar die idiote naamkeuzes, in al haar boeken trouwens. Er loopt toch zelden gewoon een Sanne of een Ine rond :-))

 

Er blijven meer grrls met vragen zitten:

Het is een autobiografische roman. Ik denk dat het, gezien het onderwerp beter alleen autobiografisch zou zijn geweest. Door het belachelijke verhaal over Godelieve Ochtendster trivialiseert Dorrestein haar eigen overpeinzingen. Als ze serieus genomen wil worden moet ze dat niet doen. Volgens mij is Godelieve er met de haren bijgesleept om het boek wat leesbaarder en minder zwaar te maken. Als roman is het niet geslaag omdat er geen echt verhaal in zit. Het is een overpeinzing met een paar uitgebreide ancedotes. Een ontwikkeling was door de voortdurende herhaling van alle klachten moeilijk waarneembaar. Volgens mij heeft ze het boek een roman genoemd omdat ze dan makkelijk dingen kon verzinnen, verdraaien en verdoezelen. In wezen heel gemakzuchtig. Wat is het dan dat Dorrestein niet bloot wil geven?

...Ik zou graag willen weten hoe het verder gaat met Lydia. Blijft ze permanent in die inrichting? Is ze eruit en moddert ze door met vallen en opstaan of is ze dood? Of is ze weer gezond en heeft een gelukkig huwelijk gesloten met Prince Charming en loopt ze de Kop-van Jut-man niet meer achterna? Lydia is best wel een apart boek waard vind ik.

Deze zus wordt overigens nooit bij naam genoemd. Wat zou daar de reden van kunnen zijn? Is het niet noemen van een naam de ontkenning van de persoon? Of in dit geval alleen de ontkenning aan betrokkenheid bij de zelfmoord?

"ik heb haar haar niet geduwd. Ik heb haar niet opgevangen, maar zeker niet geduwd" zegt D. ergens.

..."als vrouw word je geboren als broedkip en voetveeg. In de 20e eeuw is het nog steeds zo dat het lichaam waarin je geboren wordt bepaalt wat voor leven je mag leiden." (geldt voor man én vrouw) en "Het boterde niet tussen mijn zusje en de natuurlijke orde die voor haar was weggelegd."

D. stelt dat haar zuskje aan boulimia en depressiviteit leed omdat vrouwen geregeerd worden door "uiterlijk en schoonheidsideaal". Het is toch bewezen dat boulimia en anorexia deels erfelijk bepaald zijn? Of was dat ten tijde van het schrijven van dit boek nog niet bekend?

Op de achterkant staat dat ze een vorm heeft willen vinden om de lezers te laten lachen en huilen op zijn tijd. Dat is haar bij mij niet gelukt. Misschien moet je overdrijven om je punt duidelijk te maken, maar een boek lang is mij te veel.

 

Gelukkig voor Dorrestein en andersdenkende grrls was er ook nog iets positiefs te melden, nou ja, béétje positief:

Mooi/ goed / soms ontroerend vond en vind ik nog steeds de passages over haar en haar zus. Echte wanhoop, woede, frustratie. De 'ouwe' Dorrestein met haar vileine pennetje. En haar grote slodder humor (stijl!). Maar ja, dan komt de analyse. En die lijkt toch achterhaald tegenswoordig. Maar 't is lastig commentaar te leveren op D's relaas - 't zal je zus maar wezen! Wel kun je dunkt me commentaar leveren op de romanstructuur. De dames Lydia en Godelieve zijn er met de haren bijgesleept om D. de gelegenheid te geven haar theorieen te ondersteunen. En da's jammer. Maar ja, we hebben 't over D eind jaren tachtig. In die zin lijkt me de roman achterhaald en nou nog nauwelijks leesbaar.

 

Of heel persoonlijk:

Nou, het wás dus mijn zus, niet dezelfde uiteraard en niks te maken met anorexia, maar verder een dergelijk verhaal. Veel objectiviteit valt van mij dan ook niet te verwachten, vrees ik. Een pijnlijke, maar door haar humor draaglijke kijk in de spiegel. Hoewel ik zeker weet dat mijn zusjes op zijn, is het enigzins troostrijk. Alsof ik toch nog ergens nog een soort tweelingzusje heb, die mijn gedachten denkt en mijn woede voelt razen binnenin. Een zelfhulpboek zoals iemand suggereerde dus? Och, op een rare kronkelige manier misschien wel. Hoewel mijn eerste aanvechting is diegene een week op te sluiten in een vochtige kelder met 40 van de ergste Amerikaanse zelfhulpboeken, om het verschil eens goed te laten proeven.

En haar geraas tegen de normen die vrouwen opgelegd worden, och, het snijdt best hout, maar overtrokken is het wel. Ik vergeef het haar graag, want waar moet ze anders heen met haar onmacht en schuldgevoelens? Haar familie leest dit boek ook en diep ingaan op wat daar misschien mis was is een beetje wreed zo en public. In haar andere romans waar ze vrijer is -want verzonnen- voel ik die onderstromingen heel duidelijk. Een zinnetje als 'en de broers...die voeren door' (of zoiets, ik heb het boek niet opnieuw gelezen) zegt wel heel subtiel iets over haar eenzaamheid bij de pogingen haar zusje te helpen. Mijn woede is even groot, maar richt zich meer op het ellendige excuus voor hulpverlening dat voorhanden is als het hopeloos dreigt mis te gaan. Het leuren met mijn zusje bij onverschillige, incompetente of laffe hulpverleners kan me nog steeds het schuim op de mond bezorgen. Waardoor alleen de familie overblijft die uiteraard hopeloos faalt. Natuurlijk zit in die woede ook mijn schuldgevoel verstopt, dat weet ik ook wel. Geen zelfmoord zonder schuldgevoel. Dat maakt het niet minder waar. Literair verantwoord is het boek niet, daar is het te chaotisch voor. Ongetwijfeld. Nou, dan niet. Ze heeft mijn bewondering voor het feit dat ze het zowiezo op papier heeft gekregen, hinkend op twee gedachten, een veilig verhaal en een poging eerlijk tezijn. Met alle beperkingen die ze zichzelf heeft opgelegd door veel dingen ongezegd te laten, haar ergste gevoelens te beschermen met sarcasme. Van mij mag ze, ik doe het haar niet na.

 

Er was ook een uitleg in feministisch perspectief:

Dorrestein vindt 'een sleutel' van de zelfmoord van haar zusje in de rol van de vrouw. Lydia en Godelieve zijn allebei vrouwen die het slachtoffer zijn van de opvattingen over vrouwen (uit die tijd? - een vraagteken omdat ik er niet altijd even zeker van ben dat al die opvattingen zijn uitgestorven) waar zij zich niet in kunnen vinden. De uitweg van Lydia zit in de waanzin - o, ja, natuurlijk, zal zij wel in zich hebben gehad, maar door alles wat er gebeurde kwam het eruit. Godelieve moest gedwongen (want de man verdraagt geen lelijkheid van een vrouw) plastische chirurgie ondergaan. Zij ging als vrouw werken in een club waar mannen zich voordoen als vrouw. Een vrouwenrol die weer wel op waardering kan rekenen. Toppunt is de rechtszaak van Godelieve en haar omarming van de Johanna's. De Johanna's zijn een persiflage. Johanna heette volgens mij ook werkelijk Johanna en viel in de tijd dat Dorrestein haar P.M. schreef nogal uit de toon. Ze vond vrouwen superieur aan mannen omdat ze konden baren. Kortom, maak van de nood een deugd en van je slechte positie een vreugd - om het Renatiaans te zeggen.

 

En gelukkig werd er ook nog gelachen:

Toen ik Het perpetuum mobile van de liefde opensloeg, moest ik al meteen grinniken om de binnenkomer: "(Alle mannen in dit boek zijn karikaturen. Dat is historisch zo gegroeid.)" Voor mijn gevoel zegt Dorrestein hier: "jullie bekijken het allemaal maar met je kritiek - dit is *mijn* verhaal." Een boek over Renate, waarin alle andere karakters karikaturaal zijn. Het kwam over me heen als een wervelwind. Dorrestein haalt een keer diep adem en gooit het verhaal er uit. Ze draait een paar rondjes (zoals je gedachten kunnen malen) en komt uiteindelijk tot rust. Dat ze het verhaal ook zo hectisch schreef tijdens haar nachtelijke buien, komt dus duidelijk naar voren! Natuurlijk zijn haar uitbarstingen over mannen vs. vrouwen wat gedateerd. Maar het was dan ook in 1988!

Er zijn al heel wat negatieve meningen over dit boek langs gekomen, maar ik denk daar anders over. Ik vond het een geweldig boek, heb vreselijk zitten lachen.

In 1988, toen Dorresteins Perpetuum mobile van de liefde net uit was, ben ik naar een voorleesavond van Dorrestein in Vredenburg geweest. Prachtig, direct het boek gelezen. Het was mijn eerste Dorrestein-experience en ik was verkocht!

Ik was erg benieuwd of ik het nou ook gedateerd zou vinden etc. Nou, nee  dus. Wat mij vooral opviel is dat Dorrestein niet mannen in het algemeen  de 'schuld' geeft, maar vooral dat ze zegt dat we met z'n allen dat  systeem ook in stand houden:

Wat betreft Lydia, dit staat voor mij model voor het feit dat in veel relaties de man hoger opgeleid is dan de vrouw en als dat niet het geval is, dat de relatie dan vaak stuk loopt: zij mag dus geen hoofd hebben (want o jee, ze zou het maar eens kunnen gaan gebrUIken!). Ik vond dat zeker niet storend en moest vreselijk lachen om de travestie-act van Godelieve. Zoals Dorrestein het verwoordt: 'de vraag of Godelieve het recht had te doen alsof ze een man was die deed alsof hij een vrouw was'.

En de confiscatie door de Johanna's (alleen de nAAm al, past mooi bij de naam Godelieve!), die zich 'bezig houden met het opwaarderen van vrouwelijke waarden. Hun ei van Columbus was dat vrouwen de hoedsters en voedsters van deze wereld zijn.' Ik zie ze al voor me, vreselijke lieden!

En dan nog het schuldgevoel waarmee Renate worstelt: 'de vraag of ik, zoals ieder ander die van haar hield en te kort schoot, een passief aandeel in haar dood heb gehad, of dat mijn part, bewust of onbewust, actief van aard is geweest: heb ik mijn zusje expres niet opgevangen toen  zij toch viel, omdat ik toen al begreep dat er in een schoenlapperij te weinig talent voorvalt om dat ook nog eens te kunnen delen?' O, dit vind ik toch zo schrijnend. Je niet alleen afvragen of je de zelfmoord had kunnen voorkomen, maar ook of je die niet in de hand hebt gewerkt. Ik kan  me voorstellen dat Renate daar jAAAren lang mee bezig is geweest en dat het opschrijven ervan wel een enorme schuldbekentenis voor haar moet zijn  geweest.

De discussies die bij de grrls (en elders) woedden, voorziet ze zelf ook wel: 'Ik kan het nooit laten om de dingen zo op te schrijven dat er altijd wel iemand kwaad om wordt. Soms denk ik dat ik alleen maar schrijf om anderen het gevoel te bezorgen dat ik zelf bijna onafgebroken ervaar: blinde woede.' En even later: 'ik heb een stem en daar schreeuw ik het mee uit, ik heb een stem van papier, ik schrijf meer dan iemand ooit kan ambiëren te lezen, ik zal niet stikken in mijn opdracht, ik niet, ik hoef mijn woede niet uit gebrek aan kanaal tegen mezelf te richten en daarom aan de pillen te raken of aan het overeten te slaan' Ik begrijp best dat veel grrls het idee hadden dat ze haar eigen woede jegens de maatschappij, die van vrouwen verlangt dat ze hun kop houden en  mooie poppetjes zijn, wel heel erg op haar zusje projecteert. Dat zal allemaal wel. Feit is dat vrijwel alleen vrouwen aan anorexia en/of boulimia lijden en dat dat vooral in landen is waar slank zijn als schoonheidsideaal geldt (Bridget Jones! 'I would be happy if I were thin').

De mooiste Dorrestein die ik ooit gelezen heb. Niet al haar boeken zijn naar mijn smaak maar deze is vanaf de eerste bladzijde in mijn hersens blijven haken. Bij dit boek heb ik altijd het idee gehad dat ik naar de echte Dorrestein keek. Het is haar niet gelukt om in dit boek een scherm tussen haarzelf en de lezer op te trekken zoals ze in haar andere boeken wel doet. Ik kijk, door dit boek, in haar ziel. In veel van haar andere boeken toont ze haar fantasie en humor. In dit boek moet ze moeite doen om afstand te bewaren en het lukt haar niet. Prachtig vond ik het. Alle andere Dorresteins zijn doorgegeven aan vriendinnen maar deze blijft voor altijd in de kast.

 

Dat oogste bijval:

ik ben blij met wat je schrijft, omdat juist dit boek nog wel eens een negatieve reactie krijgt. mijn waardering ervoor, waarschijnlijk net als de jouwe, heeft vooral te maken met herkenning. en ook dat mag van tijd tot tijd. een boek dat zoveel herkenning oproept, is nauwelijks meer objectief te lezen - laat staan te beoordelen.

 

En met die laatste zin zou je waarschijnlijk de hele discussie over dit boek kunnen samenvatten.


Hanneke
april '03

 

Relevante links:

Renate Dorrestein

Dorrestein bij Karin Spaink

In De Groene: De band tussen vrouwen en eten

Stichting Anorexia en Boulimia Nervosa

Emancipatie - de staat van de vrouw
(Trouw)

Boekgrrls

Laatste keer bijgewerkt: 09/04/02  Eisjen

Terug naar top pagina