Onder het motto 'Anna versus Annie' heb ik de boeken 'Anna. Het leven van
Annie M.G. Schmidt' van Annejet van der Zijl en 'Wat ik nog weet', een aantal autobiografische schetsen door Annie M.G. Schmidt samen genomineerd
om o.a. te discussiëren over de vraag of Van der Zijls 'onthullingen', bijvoorbeeld over abortussen, een kortstondig huwelijk met de vader van de
getrouwde minnaar van wie ze zwanger was -als (toen nog enig mogelijke) manier om het kind de achternaam van de vader te geven- en haar
zelfgekozen dood, of al die onthullingen dus ertoe doen, of ze bijdragen
aan een beter begrip van de schrijfster die Schmidt, die hier zelf altijd
over heeft gezwegen, was. Wat ik bijvoorbeeld wilde weten was: "Voegt de
biografie van Van der Zijl iets toe? Is jullie beeld van Annie M.G.
veranderd na het lezen van Van der Zijl? Hoe staan jullie tegenover de
autobiografische schetsen van Schmidt zelf, wetende dat ze hier en daar de
waarheid heeft 'verfraaid'?"
In de praktijk schreven de boekgrrls vooral over 'Anna', maar de hierboven
gestelde vragen kwamen toch aan de orde. Als 'voorafje' keek een aantal
grrls op 27 maart naar een aflevering over Schmidt in de serie
documentaires 'Hoge bomen', een documentaire die zwaar leunt op de
biografie van Van der Zijl. Dit leverde o.a. als commentaar op:
"Wonderlijk dat de toch zo onafhankelijke (botte) Annie zich zo
afhankelijk opstelde ten opzichte van haar getrouwde minnaar."
De eerste die de biografie had uitgelezen schreef er o.a. over:
"Een jaar geleden las ik "Wacht maar tot ik dood ben" over wat Annie
Schmidt heeft gedaan voor het theater, radio en televisie. Annejet van der
Zijl gaat veel dieper op haar persoonlijkheid in; in sommige gevallen
zelfs zo diep dat ik het gevoel had van 'moet dat nou allemaal'. In een
poging om een realistische Annie M.G. Schmidt neer te zetten tekent ze
haar leven en karaktereigenschappen soms wel erg negatief. (...) Dit wil
niet zeggen dat het boek niet goed geschreven is. Integendeel, het is met
grote zorg in elkaar gezet en leest makkelijk doordat het niet bezwaard is
met voetnoten en verwijzingen. (...) Ik zou graag iets meer horen over de
achtergrond van haar boeken en versjes. Dat kwam niet helemaal uit de
verf. Mevrouw vd Zijl schrijft wel over gebeurtenissen rond het schrijven
en uitgeven van boeken, maar op de inhoud wordt weinig ingegaan. Al met al
heb ik veel plezier met dit boek gehad."
Dat 'Anna' beslist goed geschreven is, toonde de grrl aan die halverwege
nog dacht het boek niet uit te zullen lezen: "Ik had eigenlijk helemaal
geen beeld van Annie.(..) Ze is een schrijfster. Klaar. Ik moet daarbij
toegeven dat ik eigenlijk niet van biografieën houd. Ik ben nu halverwege
"Anna" en vraag me af of ik het uitlees. Nog steeds is haar persoon niet
echt interessant. (...) Ze is een gewoon mens, met alle haken en ogen. Dat
ze bepaalde feiten 'gelogen' heeft, stoort me niet. Maken we niet allemaal
ons verleden mooier dan het is? Ik vind dus eigenlijk de achtergronden
interessanter, de historische feiten die naar voren komen. De oorlog in
Zeeuws-Vlaanderen bijvoorbeeld." Twee dagen later liet ze weten: "Ik
merkte dat ik het steeds weer terugpakte. Dus nu is het uit, met zelfs een
lichte ontroering op het eind. Dat ik dus toch zo verdiept geraakt ben in
het leven van Annie M.G., is dat een verdienste van de schrijfster zelf,
of van Annejet van der Zijl?? Ik gooi het op het laatste, dus een zeer
geslaagd boek."
Nog een grrl meldde zich zowel halverwege het lezen als (bijna) aan het
eind, maar zij was al tijdens het lezen aanzienlijk enthousiaster: "Op dit
moment lees ik ons maandboek "Anna", en met veel plezier, moet ik zeggen.
Ik heb haar altijd bewonderd en erg naar haar opgekeken; nu wordt me
duidelijk dat zij ook nare trekjes had, er geen been in zag om de waarheid
te verdraaien als haar dat uitkwam en toch wel een complexe natuur had.
Mijn bewondering voor haar werk wordt er natuurlijk niet minder om, maar
ze wordt wel menselijker en op de een of andere manier komt ze nu
dichterbij voor me. De manier waarop Annejet van der Zijl over haar
schrijft bevalt me erg, niets verdoezelend en met een milde blik. Ik ben
ook blij dat haar stijl niet zo wetenschappelijk is. Dat past ook bij
Annie!" Haar eindoordeel was niet minder positief: "Dit dikke boek is nog
steeds niet helemaal uit, maar ik denk dat dat niet nodig is voor wat ik
erover wil zeggen. En dat is dat ik het lees met rooie oortjes en vaak met
een glimlach. Zelfs weet het me te verbazen, want van sommige dingen was
ik niet op de hoogte. Ik vind het een prachtige biografie. (...) Zoals
Annejet van der Zijl Anna's leven en werk beschreven heeft vind ik knap en
natuurlijk gedaan. De aangehaalde privéstukjes passen er logisch in; ze
voegen iets toe en verduidelijken iets. Gelukkig geen voetnoten. Daardoor
kun je soepeltjes doorlezen. Wat mij opvalt is dat ik niet áltijd Anna's
stijl kan waarderen; ik bedoel, ik vind niet altijd dat ze schrijft, met
name in haar brieven, zoals je van een schrijfster zou verwachten. Soms in
spreektaal, of wat afgeraffeld. Maar ja, ze schreef zoveel brieven en had
het zo druk, dat het vermoedelijk altijd tussendoor moest. Maar wel altijd
met oog voor het grappige of het schrijnende in een situatie of in iets
wat ze zag, en daar op originele manier woorden aan gevend, geweldig! Voor
mij zijn nieuw, buiten de dingen die voor bijna iedereen nieuw zijn en
waarover al veel melding is gemaakt, de oorlog in Zeeuws-Vlaanderen en
Anna's liefdesaffaire met Henk. Over het eerste vond ik het erg
interessant om te lezen, van het tweede kreeg ik de kriebels. Ik vond Henk
meteen al volkomen niet bij haar passen en had continu het gevoel dat hij
een wanhoopsgreep voor haar was. En dat verlaagde haar in mijn ogen! Ook
het nalopen van jongens c.q. mannen, en de voortdurende pogingen om 'aan
de man te geraken' zijn voor mij nooit zo helder geweest als nu. Anna's
gebrek aan zelfvertrouwen, haar verlegenheid, haar diepgaande behoefte
'erbij te horen', haar hang naar gezelligheid en de vreugden des levens,
maken haar voor mij kwetsbaar, menselijk, geven haar iets roerends. Maar
de manier waarop ze sommige van deze eigenschappen, zwaktes, of hoe je het
noemen wil, trachtte te overwinnen dan wel te compenseren, dan wel in te
vullen, wekte even zo vaak mijn verontwaardiging. Mijn beeld van Anna is
beslist veranderd, op z'n minst weer bijgesteld, door het lezen van deze
biografie. Maar feit is dat ze ook dichter bij me is komen te staan.
Overeind blijft zonder meer mijn bewondering voor haar levenslust,
optimisme, humor, vrijgevochtenheid en vindingrijkheid. En niet te
vergeten haar hoofdrol in eigenlijk alle, en revolutionaire,
amusements-sectoren van na WO II + de kinderliteratuur, '.... en dat is
zóveel waard'! Ik heb ook nooit zoveel geweten als nu over Anna's man
Dick. Dat maakt haar voor mij compleet. Hij is duidelijk erg belangrijk
voor haar werk geweest, zowel in zijn waardering als in zijn (niet altijd
malse) kritiek. Soms vond ik het wonderbaarlijk wat ze van hem kon hebben.
En ondanks hun moeilijkheden en niet erg overeenstemmende karakters moet
het een mooie liefde zijn geweest. (...) Ik vind de distantie die Annejet
v.d. Zijl beoogde, zeker terug te vinden en ervaar die als professioneel.
Ook de nieuwe bijzonderheden over haar leven en karakter, en sommige zijn
best negatief te noemen, doen er voor mij toe. Als je een oprechte
biografie schrijft is ook een zekere onverbiddelijkheid onontkoombaar en
zelfs noodzakelijk. Ik zou altijd een zo volledig mogelijk beeld van
iemand willen hebben. Wat betreft de autobiografische schetsen van Anna en
haar verdraaiingen van de waarheid, geef ik toe dat ik me daarin
teleurgesteld voel. Maar Annie wist het van zichzelf en nam dat van
zichzelf. Okay, een ander moet het dan ook maar nemen."
Nog een positief gestemde grrl: "Ik vond het een heel mooi boek. Ik vind
dat er op een hele goede manier met de citaten werd omgesprongen zodat het
boek heel leesbaar blijft. Ik heb van Annie M.G. een heel menselijk beeld
gekregen, met positieve en minder positieve kanten. Ik wist weinig over
haar, maar heb mijn kinderen wel heel veel van haar voorgelezen en ook de
liedjes gezongen uiteraard. Het was leuk om daar wat meer achtergrond bij
te krijgen."
Een tussendoortje van uw samenvatster: op 20 mei toog ik, getipt door een
van de grrls, naar Utrecht voor een lezing van Van der Zijl over 'Anna',
een mooi extraatje zo midden in 'de maand van Anna'. Een mooie gelegenheid
ook om een paar van de vragen die ik bij de grrls aan de orde heb gesteld,
aan Van der Zijl zelf voor te leggen.
Mijn verslag: "Annejet van der Zijl
is een goed spreekster, die het verhaal dat ze ongetwijfeld al tientallen
keren heeft verteld, ook nu weer met enthousiasme bracht. Wat er vooral
uitsprong, was dat ze Schmidt, ook al heeft ze vele onaangename
karaktertrekjes naar boven gebracht die tijdens haar leven grotendeels
verborgen bleven, toch of juist daardoor, zeer is blijven waarderen.
Vooral haar levenslust en de manier waarop ze de kansen die het leven haar
bood benutte, spraken haar in Schmidt aan.
Natuurlijk heb ik haar de vraag
gesteld die ook in mijn aanbeveling staat: hoe staat zij tegenover het
feit dat ze zo veel door Schmidt zelf in het leven geroepen mythes heeft
moeten doorprikken (bijvoorbeeld het verbreken van de verloving met de
zwaar christelijke Henk: volgens Annie door háár toen verloofde, toen ze
voor het eerst het bed zouden delen, eerst met haar wilde bidden om
vergeving te vragen voor de te begane zonde, in werkelijkheid door hem
omdat hij iemand anders had leren kennen). Die ontmythologisering, zei Van
der Zijl, was juist een van haar doelen geweest. In de onaantastbare
'ongekroonde koningin van Nederland', altijd alleen maar geestig en altijd
alleen maar positief, heeft ze nooit zo geloofd. Liever een echt mens met
goede én nare kantjes dan de heilige die Schmidt vooral in haar laatste
jaren in Nederland was geworden.
Heb ook gevraagd welke elementen uit het
leven ze in Schmidts boeken had teruggevonden. Als je een biografie van
een schrijfster maakt, zijn dat natuurlijk relevante dingen. In Otje (het
meisje dat haar vader redt van depressies) zag ze Schmidts strijd tegen de
depressies van haar partner Dick terug ('Dick was eigenlijk mijn vader',
heeft Schmidt zelf gezegd). Alleen is wat Otje wel voor elkaar kreeg,
Annie niet gelukt. In Minoes zag Van der Zijl een zelfportret van de twee
kanten van Schmidts persoonlijkheid: aan de ene kant de keurige mevrouw
die ze graag wilde zijn, aan de andere kant de vrije, wilde kat. Maar ook
noemde ze Jip en Janneke, dat begint met "Zullen we samen spelen"? In dat
kleine zinnetje zag ze het eenzame kind in Zeeland terug."
De volgende grrl die een leesverslag schreef was wat gemengd gestemd: "Het
boek leest als een trein, het zou net zo goed een roman kunnen zijn. Met
de schrijfstijl van AvdZ is niks mis. Ik miste echter aan het eind de
nuance: de laatste hoofdstukken schieten wat mij betreft door in 'het is
niet goed of het deugt niet'. En daarom laten die voor mij vooral een
negatieve klank achter over het boek als geheel: wordt er hier niet een
nieuwe 'waarheid' geschapen, minstens zo absoluut als de mythe van
Koningin Annie? Of trap ik nou zelf in de mythe: er mag niks negatiefs
over Annie of haar werk worden gezegd? Nee, volgens mij niet. Want we zijn
het toch eens dat Annie pareltjes geschreven heeft. Misschien zijn die
niet te vinden tussen haar latere werk, maar zo'n zware nadruk op het
lagere niveau van wat ze in haar laatste periodes schreef, vind ik jammer,
het verlaagt de indruk van bijna van haar eerdere, wel goede werk."
Voor de volgende grrl kon Schmidt noch voor, noch na de biografie stuk:
"Dit boek lag voor mij in 2002 onder de kerstboom en ik had het heel snel
uit (omdat ik het echt niet kon wegleggen). Een heerlijk mens was onze
Annie toch. Je zou toch bijna jaloers worden hoe zij haar leven heeft
durven leven. Pas nog een stukje op TV van het interview met IM gezien,
heerlijk toch, sigaretje, wit wijntje en maar kletsen." Een andere grrl
nuanceerde dit enigszins, maar was het per saldo toch met haar eens: "Een
heerlijk boek, maar een heerlijk mens zou ik haar niet noemen. Heerlijk
werk, oké. Haar humor en esprit zijn onvergelijkbaar, ik geniet van de
manier waarop ze dingen vertelt in haar brieven en zo. Een heerlijk mens
vind ik haar niet, maar tegelijk kan ze voor mij ook niet meer stuk, hoor!
Ze is op en top origineel!"
De volgende grrl meldde: "Dit boek lees ik vast nog eens. Ik heb er erg
van genoten en ook Annie beter leren kennen. Ook de geschiedenis die erin
werd aangehaald zoals de Kristalnacht. Dat de Zeeuwen een Z moesten dragen
in de oorlogstijd wist ik niet. Hoe moeilijk ze het eigenlijk toch wel het
hele leven heeft gehad, er altijd bij te willen horen. Volgens mij had ze
een groot minderwaardigheidscomplex. Fijn om te lezen, hoe veel ze van de
vader van haar kind heeft gehouden."
Een grrl die zowel 'Anna' als 'Wat ik nog weet' las, schreef er het
volgende over: "Ook ik vond 'Anna' een goed boek, hoewel ik vooral het
middengedeelte wat moeizaam doorkwam. (...) Het meest onder de indruk was
ik van de hoofdstukken over de periode in Frankrijk waarin het schrijven
Annie niet lukte en over de periode daarna in Nederland, waarin Dick's
depressie de boventoon voerde. Beide episodes vond ik heel goed
beschreven; wat het betekent als niet lukt wat je wilt, hoe erg een
depressie kan zijn zodat je zelfs degenen die van je houden van je
afstoot, dat vond ik zeer overtuigend. Verder waren voor mij de euthanasie
van Dick en Annie's eigen dood ook nieuw; heel bijzonder vind ik dat, als
je twee keer in je leven tot zo'n ingrijpende actie overgaat, dan moet je
toch wel een bijzonder mens zijn. In zoverre bouwt het boek voor mij meer
een mythe over Annie op, dan dat het er een afbreekt (want dat geen enkel
mens het zonder onaangename trekjes kan stellen, wist ik al...) Wat
betreft de vraag of Annie zelf mythevorming heeft bevorderd door haar
leven in haar autobiografische stukken mooier af te schilderen dan het
was: het lijkt me logisch dat je dat doet, als je schrijver bent. Dan wil
je toch geen wetenschappelijk verantwoord product afscheiden, maar een
goed leesbaar werk? Dat lijkt me bijna de plicht van een schrijver (en
iemand die niet kan schrijven, moest dus ook maar niet aan een
autobiografie beginnen ;-)). Zelf verwoordt Annie dit trouwens, zoals
gewoonlijk, prima, zie het citaat op p. 364: "De mensen zeggen van me: 'Ze
liegt zo'. Dat is waar, ik overdrijf vaak. Maar ik kan er niets aan doen.
Ik wil het een beetje mooier maken dan het is, niet zo gewoon." Overigens,
wat de leesbaarheid van het boek betreft heb ik de indruk dat Annejet van
der Zijl beslist vlot schrijft, maar wellicht nog beter haar onderwerp- en
citatenkeuze heeft gemaakt. Vooral de citaten waarin Annie zelf aan het
woord komt spraken me bijzonder aan, hoe ze kernachtig en eenvoudig
'levenskwesties' kan verwoorden. Bijv. p. 200 over een overspelige
relatie, zoals Dick er een met haar heeft: "Als wij onze hartstochten
overwinnen ligt het minder aan onze sterkte dan aan hun zwakheid." En over
zijn niet-kiezen: "De andere kant vindt hem een sul, omdat hij zo lang
traineert, omdat hij niet kan kiezen en de knoop maar niet doorhakt, en ze
vergeten dat je niet zo gauw een knoop doorhakt, waar je zelf middenin
zit." Over moeder worden op p. 207: "Heel gek, dat (...) toch iedere
aanstaande moeder denkt dat ze de eerste is. En de enige. Het is niet waar
en ze weet dat ook wel met haar verstand, maar toch heeft ze het
ingebouwde gevoel, dat dit nu voor de eerste maal in de geschiedenis
gebeurt. (...) er gebeuren de meest wonderlijke dingen, die allemaal
normaal blijken te zijn." (...) Verder houdt me n.a.v. dit boek de vraag
bezig of Annie nu wel of niet als 'serieuze schrijver' moet worden gezien.
Dat ze ermee inzat dat ze 'maar' kinderversjes schreef, dat kan ik me wel
voorstellen. Ik weet ook niet of het 'maar' wel op z'n plaats is, maar ook
al spreken haar versjes me wel aan, ik heb er toch moeite mee om ze als
literatuur te beschouwen. Anders is dat misschien voor haar schrijfsels
voor volwassenen, die ik - buiten de citaten in het boek - niet ken,
behalve nu natuurlijk 'Wat ik nog weet'. Toen ik merkte dat daaruit vooral
in de beginhoofdstukken van Anna veel werd geciteerd, ben ik dat boekje
eerst gaan lezen. Ik vond het, vooral waar het haar kindertijd betrof,
prachtige stukjes met licht ironisch beschreven, scherpe observaties.
Geweldig! De stukjes gaven me misschien toch nog wel een beter beeld van
Annie('s jeugd) dan Anna, ondanks dat daarin meer achtergrondinformatie
was opgenomen en de weergave van gebeurtenissen misschien meer 'waar'
was..."
Ook de laatste grrl die aan het woord komt, las beide aanbevolen boeken
(en meldde daarna dat ze ook 'Minoes' had gelezen, omdat ze daar na het
lezen van 'Anna' zo'n zin in had gekregen): "Een goede biografie kunnen
schrijven is weinigen gegeven. Ofwel je krijgt een volkomen kritiekloos
dweperig verhaal ofwel de biograaf gaat prat op de geraadpleegde bronnen
en strooit met voetnoten en citaten in het rond alsof het niets is. In
beide gevallen dus niet erg leesbaar. Annejet van der Zijl heeft in mijn
ogen echter een goede en leesbare biografie geschreven, het leest als een
trein. Daarnaast houdt ze voldoende afstand tot de hoofdpersoon, wat een
evenwichtig en onbevooroordeeld verhaal oplevert. Ook weet ze een prima
balans te vinden tussen haar eigen tekst en de citaten die ze gebruikt.
Volgens sommige boekgrrls was het soms te negatief waardoor de mythe Annie
MG werd doorbroken. Zelf heb ik dat gevoel niet, integendeel. Ik zie
steeds dat beeld voor me van een vrouw in een kamertje in Berkel en
Rodenrijs die weet dat haar man in de kamer naast haar zijn laatste slaap
is ingegaan. Wat een eenzame uren, wat een moed en zelfbeheersing. Het
boek leert immers dat ze zonder Dick eigenlijk een heel onzeker iemand
is.....om hem dan toch te laten gaan...." (en over Wat ik nog weet): "In
dit boekje heeft Annie zo rond haar tachtigste haar herinneringen te boek
gesteld. Het boekje onderstreept het beeld uit Anna, het beeld van een
onzeker meisje (en later: onzekere vrouw) in een intellectueel milieu waar
het draait om Literatuur en Kunst en waar haar bijdragen geschaard worden
onder Lectuur en Amusement. Alleen wanneer Dick er zijn goedkeuring aan
hecht, lijkt het in de eerste categorie te vallen!"
Alle bijdragen nog eens overlezend moet me van het hart dat ik onder de
indruk ben van de manier waarop een aantal grrls hun leeservaring onder
woorden heeft gebracht. Dat lijkt me een compliment waard, voor Annejet
van der Zijl en voor Annie M.G. Schmidt, maar natuurlijk ook voor de
grrls!